GOEDE VOORNEMENS
Het is jaarlijkse traditie en we hebben er allemaal zo een beetje een haat-liefdeverhouding mee: goede voornemens. Er valt natuurlijk ook iets voor te zeggen. Het kan een stok achter de deur zijn om dingen nu toch eens totaal anders te gaan aanpakken of om nieuwe wegen te verkennen. Anderzijds, hebben goede voornemens het potentieel om je het gevoel te geven dat je over de hele lijn gefaald hebt als je al die dingen op je lijstje dan toch niet hebt kunnen realiseren op het einde van het jaar. Ook dat is wat herkenbaar voor velen onder ons.
Het transformatieproces dat rouw in ons leven binnenbrengt vergt veel van ons en misschien is het toch goed om even te overwegen of we in het nieuwe jaar er anders kunnen mee omgaan. Om geduldiger te worden, te vertragen en te verstillen. Zachter te worden in wat ons overkomt en onszelf de tijd en de ruimte te gunnen dat het rouwproces nodig heeft. En dan zijn goede voornemens misschien toch niet zo een slecht idee.
Hopelijk kan je inspiratie putten uit de volgende lijst om anders, creatiever, respectvoller of meer open om te gaan met je verdriet in het komende jaar.
Wees eerlijk over hoe je je voelt, tegenover jezelf en tegenover anderen.
Noem je dierbare die er niet meer is bij zijn of haar naam.
Start een project ter ere van je dierbare dat hem of haar eert.
Laat de deur op een kier om geluk en blijdschap toch toe te laten.
Voel je niet schuldig als je plezier hebt.
Breng mooie foto’s samen in een album of online.
Schrijf over je verdriet als je dat helpt.
Plan een korte vakantie in, ga gewoon er even tussenuit.
Ga elke dag even buiten als de zon schijnt.
Ga wandelen.
Lees een mooi boek.
Neem tijd om af en toe even af te haken van de drukke wereld.
Slaap voldoende.
Ga op zoek naar de geschiedenis van je familie. Het kan je nieuwe inzichten geven over hoe dingen zijn gelopen.
Doe soms dingen die je doen lachen en voel je daarover niet schuldig.
Ruim dingen die rondslingeren netjes op. Het zal je geest tot rust brengen.
Creëer nieuwe tradities ter ere van diegene die er niet meer zijn.
Wees niet bang om te praten over je geliefde ook al is hij of zij er niet meer.
Leer meer over rouw
Leer meer over jezelf
Reik weer uit naar familie die je uit het oog bent verloren, ook al is dat niet eenvoudig.
Zeg niet langer dat het goed met je gaat als dat niet het geval is.
Wees niet bang om hulp te vragen.
Werk schaamte en stigma de deur uit.
Vergelijk je rouw niet met die van anderen
Probeer niet te oordelen over de rouw van anderen.
Laat je inspireren maar volg vooral ook je eigenwijze weg op je rouwpad dit jaar. Want alleen jij weet hoe het voor jou voelt en dat verdient respect.
HET MOOISTE GESCHENK
In het verleden verborg ik mezelf tijdens de laatste dagen van december meestal ergens in een onzichtbaar hoekje, ver weg van het feestgedruis. Onder het mom van geen tijd, ging ik liefst werken. Familiefeestjes en gezellig samenzijn onder de kerstboom, het is iets wat ik niet echt heb gekend en ook niet mee geconfronteerd wilde worden. Het was als even in de wachtkamer van de tijd gaan zitten tot het nieuwe jaar zich aankondigde. Ik werd handig in het ontwijken van lastige vragen en lacherige opmerkingen. Er is altijd wel een reden te vinden om iets niet te moeten doen. Ik deed er ook wat stoer over en ondertussen bloedde mijn hart stilletjes onder het gemis. Maar je kan het verleden niet veranderen.
Ondertussen ben ik er achter dat het meest belangrijke tijdens deze periode is dat je liefdevolle aandacht hebt voor je eigen noden en om te doen wat weldadig voelt voor jezelf.
Als het goed voelt om gewoon opgekruld in de zetel naar een film te kijken, een goed boek te lezen samen met je huisdier of om eens een keertje niet naar een familiefeestje te gaan, geef jezelf dan gewoon zonder schuldgevoel de toestemming. Het kan soms beter zijn voor je gezondheid en je welzijn om eens niet in te gaan op de zoveelste uitnodiging en gewoon uit te rusten.
Als je iemand bent die graag aan de slag blijft, dan kan vakantietijd lastig zijn omdat het bedrijf waar je werkt gesloten is voor een paar dagen of het werktempo wat lager ligt tijdens deze periode Het kan natuurlijk ook gewoon zijn dat je collega’s heel gelukkig zijn dat je het van hen overneemt tijdens deze dagen.
Je kan ook een to-do lijstje maken van al die kookrecepten die je al heel lang wilde gaan uitproberen, van de ruimtes in huis die dringend een grote schoonmaakbeurt kunnen gebruiken, van de films die je nog graag wil zijn of de plekken waar je graag eens een keertje naartoe wil. Of koop jezelf iets wat je altijd al graag had gehad ook al is het misschien niet echt nuttig, gewoon om jezelf even te verwennen.
Niemand hoeft de klassieke kersttradities te volgen als het niet goed voelt. Je hoeft niet naar vieringen te gaan als je er geen zin in hebt of dessertjes te maken volgens de regels van de kunst. En je hoeft geen kerstboom op te tuigen als dat misschien onveilig voelt voor je huisdieren. En misschien is een traditioneel cadeautje uitzoeken ook niet echt nodig. Nodig gewoon iemand uit voor een mooi concert, een bezoekje aan een museum of voor stevige wandeling in het bos. Samenzijn kan zoveel vormen aannemen en genieten kan op zo veel manieren.
Je kan ook je eigen tradities starten zoals je favoriete cake bakken of even vrijaf nemen van digital communicatie. Of gewoon dankbaar zijn voor al de mensen en dieren die je leven meer kleur geven, elke dag weer opnieuw en niet alleen tijdens de feestdagen.
Ik forceer mezelf niet meer om iets te doen waar ik geen zin in heb de komende dagen en ik breng mijn tijd zoveel mogelijk thuis door waar het warm en veilig is. Het maakt deze periode minder uitputtend en emotioneel. Zo ontstaat er ruimte voor rust, vrede en tijd om plannen te maken voor het nieuwe jaar. Altijd iets om naar uit te kijken, een heel nieuw jaar met nieuwe mogelijkheden.
Het beste wat je nu kan doen is zacht te zijn voor jezelf en zorg te dragen voor wie jij nu bent op dit moment in je leven zoals we dat voor iemand anders soms zo goed kunnen. Dat is mooiste geschenk dat we onszelf nu en in de toekomst kunnen gunnen.
VOOR IEDEREEN DIE WORSTELT MET DE EINDEJAARSPERIODE
Voor alle duidelijkheid, het is ook goed als je de komende tijd gewoon alleen wil zijn. En tijd wil nemen voor jezelf.
De mooiste tijd van het jaar, zeggen ze. Maar niet voor iedereen. Voor mensen die rouwen, vervreemd zijn van hun familie, worstelen met geldproblemen of hun gezondheid kan deze periode een van de moeilijkste van het jaar zijn. Alsof je alleen buiten in de kou staat en door het raam naar binnen kijkt naar al die gelukkige, liefdevolle families die samen vieren.
Velen verlangen naar dingen die er nooit zullen zijn: nog eens tijd doorbrengen met iemand die overleden is of een warme familie hebben om bij thuis te komen. Herinneringen uit het verleden of dromen over hoe het anders had kunnen zijn, komen boven drijven in onze gedachten.
We voelen al vlug de druk om onze problemen te verbergen, gewoon ook koekjes te bakken en een trui in kerstkleuren aan te trekken. Onmerkbaar verliezen we ons in betekenisloze gesprekken of doen we hard ons best om het onderwerp te vermijden. We kopen de verplichte cadeautjes voor vrienden en collega’s en spenderen daarbij heel veel tijd om uit te vinden wat ze leuk zouden vinden. Om achteraf lang te twijfelen of we de bal niet hebben misgeslagen. De kerstboom moet er perfect uitzien om anderen toch maar de indruk te geven dat alles goed met ons gaat. Het laat sommige mensen uitgeput achter in een poging om toch maar te voldoen aan de druk en verwachtingen van de andere.
Al vlug in mijn leven heb ik moeten ervaren hoe het is als iemand belangrijk ontbreekt in je leven en familie geen warme plek is om te vertoeven. Het heeft me na lang aarzelen en vele teleurstellingen geleerd dat het gewoon belangrijk is om tijdens de feestdagen goed voor jezelf te zorgen. En dat is geen eenvoudige opdracht. Het hoort immers niet om je eigen noden op de eerste plaats te zetten maar toch is het goed om jezelf er van te overtuigen dat je eigen noden even belangrijk zijn als die van andere mensen. Het werkt helend wat ook op termijn je omgeving te goede komt.
Als dit voor jou ook zo een lastige periode is, neem dan de tijd om even na te denken hoe jij de eindejaarsperiode wil invullen. En vergeet hierbij niet, je moet niet het perfect cadeau voor iedereen kopen, een fabelachtige grote kerstboom zetten, het hele huis decoreren, koekjes te bakken of alle familiefeesten mee te maken.
In het verleden probeerde ik altijd te verbergen dat dit niet mijn favoriete periode van het jaar is. Ik gebruikte de katten als excuus om geen kerstboom in huis te plaatsen en ging gewoon werken. Andere sfeer op kantoor en blije collega’s die wel thuis wilden blijven. Ondertussen heb ik geleerd dat ik die periode evengoed kan gebruiken om lekker te luieren en voor de zoveelste keer naar mijn favoriete films te kijken of al die boeken te lezen die overal in huis op stapeltjes op me liggen te wachten. Ondertussen met een kerstboom, gewoon omdat ik het leuk ben gaan vinden in huis. En echte vrienden begrijpen het trouwens wel dat je even tijd neemt voor jezelf. Na de feestdagen is er genoeg tijd om elkaar weer te ontmoeten.
LIEFDE IS OOK EEN PAAR OUDE PANTOFFELS KOESTEREN
Als het over liefde gaat, dan is de gemeenschappelijk kern die we allemaal op ongeveer dezelfde manier ervaren waarschijnlijk het liefhebben zelf. Al wat daar omheen draait, is een zaak van persoonlijke voorkeur. Liefde kan warm weggestopt zijn in mooie kleine doosjes of in te grote verpakkingen, het is misschien een zachte fluistering in de wind of grote woorden die van de daken worden geschreeuwd, hele volzinnen zorgvuldig neergeschreven of op een heel eigen manier op papier gezet.
En het zijn misschien net die kleine, schijnbaar onbelangrijke maar weldoordachte gebaren die tonen dat iemand om je geeft. Het zijn uitingen van liefde die pretentieloos zijn en niets te bewijzen hebben. Een kleine briefje van iemand die zegt dat hij of zij trots op je is, een onverwachte knuffel of een klein cadeautje gewoon omdat iemand je graag ziet.
Liefde lijkt ver te staan van alles wat met eenzaamheid en sociale isolatie te maken heeft maar is dat wel zo? Misschien voelt het heel anders op het moment dat we rouwen. Eenzaamheid is toch sowieso een relatief begrip. Je kan een grote familie hebben en veel vrienden, maar toch de liefde en verbondenheid missen die je zo nodig hebt. En een van de redenen dat we ons zo eenzaam voelen na het overlijden van iemand dierbaar is dat we zo verlangen naar hun tastbare liefde. En ondertussen voelt het alsof net die liefde verdwenen is uit ons leven.
Een brief, een paar pantoffels, een foto maken herinneringen wakker die ons weer even gelukkig kunnen maken. Slapen in de pyjama van je geliefde, het kan vreemd overkomen maar het is ook gewoon een tedere uitdrukking van de liefde die er nog altijd is.
Wanneer we spreken over eren en herinneren van onze doden, gaat het meestal over herdenkingsmomenten of herdenkingstekens. De grote zichtbare tekens aan de wereld dat onze geliefden nog steeds in onze gedachten en in ons hart aanwezig zijn. Maar voor velen onder ons zijn de echte betekenisvolle rituelen heel klein en zo heel gewoon dat mensen ze zelf niet eens opmerken.
Als je bij iemand op bezoek gaat en je kijkt de kamer rond zie je waarschijnlijk wat familiefoto’s en voor de rest niet veel persoonlijk. Maar voor wie er woont kan de kamer gevuld zijn met voorwerpen vol van herinneringen over generaties heen. Misschien is de zetel waarin je gaat zitten wel gekocht door iemand die er al lang niet meer is maar die op deze manier altijd zijn plek zal behouden in het huis.
Een foto in je portefeuille, een kleinood in je zak, die woorden die je bijna dagelijks gebruikt, een liedje waar je elke dag even naar wil luisteren, een T-shirt die in je kast blijft hangen en nooit meer gedragen zal worden, allemaal dingen die we stiekem of openlijk koesteren. Ik heb nog altijd een paar bretellen van mijn vader in mijn handtas en die steken daar goed ook al kijk ik er zelden naar maar ik draag ze wel altijd bij me. Ik ontdek ze telkens weer als ik mijn tas nog een keertje opruim en steeds is er een glimlach of een herinnering die komt bovendrijven en die mijn hart deugd doet.
Dit gaat niet over koesteren van je verdriet en het is ook geen teken dat het rouwproces de verkeerde kant opgaat. Deze objecten, kleine gebaren en dagelijkse routines zijn gewoon het bewijs dat we verder gaan met ons leven en tegelijkertijd ook uitdrukking kunnen geven aan de liefde die er altijd zal zijn ook over de grens van leven en dood.
DE HERFST IS MIJN ROUWSEIZOEN
De herfst laat zijn invloed voelen in mijn leven. Het zijn kleine momenten die me uit evenwicht brengen en maken dat ik me voor even weer heel emotioneel voel. Gisteren hoorde ik iemand op televisie praten over de band die hij had met zijn overleden hond. En dat die hond voor altijd bij hem in zijn hart woonde. Ik vond dat zo mooi en tegelijkertijd was het verdriet om Joonas er ook weer. Zo voor even gaat het dan heel diep bij mijn om daarna al vlug weer verder te gaan met de orde van de dag.
Het voelt ook alsof het er een beetje bij hoort op het moment dat de dagen korter worden, kinderen weer naar school gaan en de winter voor de deur staat. Alsof er ineens meer tijd om het gemis ruimte te geven.
Dat betekent ook niet meteen dat dit een slechte tijd is in het jaar. Het voelt eerder alsof er weer meer ruimte is om de verbondenheid te voelen met diegene die er niet meer zijn nu de wereld weer wat stiller is geworden.
En dan vraag ik me af, zou iedereen een rouwseizoen hebben?
Er is natuurlijk altijd wel een datum op de kalender die herinneringen boven brengen aan het verlies in je leven. Verjaardagen, feestdagen en vakanties liggen verspreid doorheen het jaar als obstakels op je weg die je elke keer weer voor een uitdaging zetten. Het eerste jaar ga je van obstakel naar obstakel op de kalender en is er weinig sprake van een rouwseizoen, het is gewoon een heel jaar van rouw.
Maar het is niet zo voor voor je hele leven. En niemand kan zeggen hoe het voor jou is maar voor mij wordt de rouw keer op keer zachter doorheen de tijd, meer handelbaar. En de herfst is zo een periode dat het verdriet weer actief naar boven komt borrelen maar over het algemeen voelt het meer diffuus met minder heftige pieken.
Rouw verandert doorheen de tijd, je leert leven zonder diegene die je moet missen ook al blijft de liefde onveranderd. Op veel dagen is je verdriet gewoon een stille aanwezige die niet langer al je aandacht nodig heeft.
Maar er zullen ook dagen zijn waarop het verleden jou weer heftig raakt. En wanneer dat gebeurt kunnen al de herinneringen weer heftig wakker worden, kunnen er nieuwe en oude vragen de kop opsteken en voel je weer intens verdriet. Niets van dat alles betekent dat je niet goed omgaat met je verdriet. Je ervaring is gewoon heel normaal.
De mythes dat rouw eindigt leeft nog altijd. Ergens is er nog altijd de gedachte dat goed rouwen betekent dat je een tijdje hard moet werken om uiteindelijk te belanden op een plek waar je je alleen maar goed voelt en zonder zorgen. En als dat niet is, heb je niet hard genoeg gewerkt.
En soms lijkt dat een aanlokkelijke gedachte. Dat je er voorbij kunt geraken. Dat je vrede kunt vinden met de dood en minder verdriet voelen. Maar zo werkt het niet, het leven gaat constant op en neer net zoals de zee zijn eb en vloed kent.
Vrede komt wanneer we leren leven met de volatiliteit van een rouwende ziel. Het is geen verhaal met een einde, maar een ervaring die komt en gaat in wisselende nuances. Het is dus ook niet zo raar om de ervaring van een rouwseizoen te hebben.
We hebben als mens de mogelijkheid om liefde te voelen ook al ervaren we geen tastbare bewijzen dat het gevoel wederkerig is. We moeten diegene die er niet meer is dan ook niet loslaten en simpelweg verder gaan met ons leven als we dat niet willen. En dat is wat mensen meestal ook doen, ze laten niet los maar gaan een blijvende band aan over de grens van leven en dood heen.
DE GEUR VAN DE ROOS
Shakespeare liet Julia ooit zeggen : What's in a name? Als een roos anders zou heten, zou hij niet precies zo lekker ruiken? En dat geldt ook voor onze gevoelens van rouw. Onze relatie tot andere mensen krijgt ook meestal een specifieke benaming toebedeeld. De titels van echtgenoot, vriend, moeder of grootmoeder betekenen uiteraard heel veel voor ons maar uiteindelijk zegt zo een titel weinig of niets over de complexiteit en de gelaagdheid van onze relatie tot de andere. En net om die reden zeggen die titels ook niets over onze gevoelens van rouw op het moment dat we die andere verliezen. Elke relatie is uniek ongeacht de titel die ze draagt. Wanneer we op basis van de titel naar het verdriet van iemand kijken, leidt dit in sommige gevallen tot rouw die niet gezien en erkend wordt.
Dit betekent niet dat de relaties tussen mensen er niet toe doen. Integendeel, veel mensen koesteren terecht de rol die ze mogen spelen in andermans leven met recht en rede. En het verlies van zo een weldoende relatie verliezen kan de wereld op zijn kop zetten. Maar een titel alleen kan de relatie tussen mensen niet exact beschrijven. Gezien alle mensen uniek, geldt dit ook voor hun onderlinge relaties.
We spreken over secundair verlies wanneer het een gevolg is van een eerder ervaren verlies. Cumulatieve rouw is de rouw van mensen die verschillende vormen van rouw voelen opstapelen. Maar er is nog geen term voor het feit dat als we op het moment dat we iemand dierbaar verliezen we het gevoel krijgen dat we niet een maar wel twintig verliezen ervaren door de veelheid aan plekken die andere voor ons invulde.
Als je zelf er goed over nadenkt zullen er maar een beperkt aantal mensen in je leven zijn die zo netjes gepast een enkele specifieke rol spelen voor jou en andersom.
Een echtgenoot kan ook een goede vriend zijn en co-ouder.
Een ouder die je grootste fan is en daarnaast ook altijd klaar staat om je te helpen.
Een tante die dagelijks voor je zorgt maar ook je favoriete lid van de familie is.
Wat een titel exact inhoudt is subjectief en afhankelijk van de individuele relaties, ervaringen en achtergronden. Mijn grootvader was iemand die weinig aanwezig was bij de zondagse bezoekjes. In onze ontmoetingen was ik afwachtend en vol ontzag voor die man die ik eigenlijk niet zo goed kende. Mijn begrip van een grootvader is waarschijnlijk verschillend van de ervaring van mijn neven en nichten die veel meer contact met hem hadden doorheen de week. Ik zal het nooit weten hoe het precies bij hen liep, ik ken alleen maar ons verhaal.
Heel veel mensen hebben een relaties die de traditionele rollen uitdagen. Je kan gedurende een lange tijd een relatie hebben met een partner zonder gehuwd te zijn. Deze relatie kan even intens en verbonden voelen als elke andere. De afwezigheid van een officieel document kan echter er toe leiden dat rouw geminimaliseerd of niet gezien is. Het blijft rouw die in de schaduw stilletjes verder leeft.
Sommige mensen kunnen er op dat moment zelf ook van uitgaan dat ze geen recht hebben op verdriet. Als hun rouw door de maatschappij niet erkend worden, ontzeggen ze zichzelf ook vaak het recht om hun verdriet te uiten en steun te mogen voelen. Een warm pleidooi om aandacht en respect te hebben voor alle verdriet dat met ons gedeeld, welke geur of kleur het ook in onze heeft. Wat wij ervan denken doet er niet echt toe. We kunnen alleen maar met een open blik luisteren, ontvangen en blijven zodat de andere kan voelen dat zijn verdriet er echt mag zijn.
ALS JE LICHAAM MEE GAAT ROUWEN
Van alle aspecten van rouw is er iets wat mensen eigenlijk helemaal niet verwachten en dat is dat rouw ook fysieke problemen kan veroorzaken. Veel mensen zijn soms geschrokken hoe intens en divers al die emoties zijn binnen een rouwproces en die emoties duiken ook haast onmiddellijk op. Fysieke reacties daarentegen komen heel onverwacht en voelen als een extra belasting bovenop al de praktische en emotionele aspecten van rouwen.
Toch maken die fysieke problemen in vele gevallen gewoon onderdeel uit van een normaal rouwproces. Ongemakken als vermoeidheid, pijn en veranderingen in eetpatronen kunnen er allemaal onderdeel van uitmaken. Wat niet betekent dat je fysieke symptomen niet moet negeren als ze na een tijdje niet over gaan of slechter worden doorheen de tijd en als je voelt dat je helemaal niet meer functioneert. Maar over wat spreken we dan?
Vermoeidheid
Je voelt je de hele dag uitgeput en je zou liefst op elk moment van de dag een dutje doen. En als je dan probeert te slapen, lukt het misschien helemaal en lig je gewoon te draaien in je bed. Iets wat de hele situatie niet beter maakt. Of je slaapt net heel veel en toch voel je je constant moe door al de emoties die je de hele dag overspoelen.
Spierpijn
Veel mensen ervaren spierpijn, in die mate dat het soms voelt als griep. Je ervaart het gewicht van de constante stress, je bent moe, je slaapt weinig en je lichaam is gespannen. Ga niet je heil niet zoeken in een of andere vorm van verdoving wanneer de pijn toeneemt maar kijk of er alternatieven zijn om te ontspannen.
Druk op de borstkas en ademnood
Het kan het gevolg zijn van angst maar ook van een cardiologisch probleem. Een doktersbezoek kan in dit geval zeker geen kwaad.
Hoofdpijn
Stress is de grootste veroorzaker van hoofdpijn en rouw is een immense stressfactor in het leven.
Vergeetachtigheid
Rouwenden vertellen ook dat het lijkt alsof ze niets meer kunnen onthouden. Van het verlies van sleutels naar het missen van afspraken. Alsof je ineens in een nieuwe periode van je leven komt te staan waar niets meer evident is en je de grip op je leven langzaam kwijt raakt.
Focus verliezen
Het is bijna onmogelijk om de focus te houden als je onder stress leeft verstrooid bent en constant afgeleid bent of als je dagelijks worstelt met vermoeidheid en hoofdpijn.
Je kunt voelen dat je langzaam uitzoomt in vergaderingen, klassen en gesprekken. Eigenlijk zowat overal. Soms ben je gewoon afgeleid door herinneringen of door je eigen gedachten in deze moeilijke periode.
Problemen met eetgewoonten en een spijsvertering die niet echt meewil
Misschien heb je maar weinig zin gehad om te eten of misschien ga je nooit meer naar het restaurant. Of ben je juist merkelijk meer gaan eten. Veranderingen in eetpatronen zijn heel normaal wanneer je rouwt. En zelf al eet je nog steeds net hetzelfde, het kan zijn dat je spijsvertering niet echt naar behoren werkt of je niet echt lekker voelt na een maaltijd.
Vlugger ziek worden
Stress en rouw hebben een negatieve invloed op je immuunsysteem en vooral als je al wat ouder bent.
Je slaap verbeteren, weer op regelmatige basis eten en leren omgaan met stress kan voorkomen dat je vlug ziek wordt. Vergeet ook niet dat een dokter hierbij hulp kan bieden. Wacht ook niet te lang om hulp te zoeken als het niet alleen lukt.
MIJN VERDRIET MAAKT ME BOOS
Er kunnen verschillende redenen zijn waarom je verdriet je boos maakt. Een reden kan zijn dat je kwaad bent op het universum of op God om wat je is overkomen. Beide zijn nogal onbereikbaar, tonen weinig reactie en dus richten we die boosheid op diegene die heel kort bij ons staan en ons soms heel dierbaar zijn. Een rouwproces doorgaan, betekent ook dat je basisenergie uitgeput raakt wat het moeilijker maakt om je boosheid en frustratie in goede banen te leiden. En al die heftige gevoelens komen er meestal op momenten waarop je het zelf niet eens verwacht. En het gebeurt ook dat er eenvoudigweg geen echte reden is waarom je pijn je boos maakt. Het kan je zo maar overkomen.
De reden dat we zo extreem reactief kunnen zijn naar anderen toe in rouw is, dat we als mens intens relationele wezens zijn. Heel ons systeem is gericht op hechting zodat we ons veilig kunnen voelen in ons leven. Vanaf onze geboorte zijn we afhankelijk van onze verzorgers voor onze overleving. We zoeken dan ook steeds de nabijheid van anderen op en dit niet alleen als klein weerloos kind maar doorheen ons hele leven houden we vast aan die behoefte. De tegenwoordigheid van anderen maakt ons rustig omdat net die fysieke nabijheid er voor zorgt dat lichaamsfuncties zoals de hartslag op elkaar afgestemd worden en door die afstemming leert een baby om zichzelf te reguleren. Onze lichamen blijven zich steeds op elkaar afstemmen ook op latere leeftijd, wat ons een gevoel van geborgenheid en rust geeft.
Een ingrijpend verlies ontneemt ons iemand die we lief hebben en waarbij we die geborgenheid konden ervaren. Het herinnert ons eraan hoe kwetsbaar we zijn en hoe kwetsbaar onze relaties zijn. Het ontregelt in een klap ons hechtingssysteem en brengt ons in een staat van crisis en stress. De mensen in onze directe omgeving, die ons ondersteunen, zijn dan ook zo belangrijk omdat zij er ons aan herinneren dat we ons veilig kunnen voelen bij familie en vrienden.
Op het moment dat iemand in dat systeem even uit de bocht gaat of iets helemaal fout zegt, komt ons reeds wankel hechtingssysteem in nood. We denken al vlug dat het een teken is dat andere relaties niet veilig zijn en ons willen raken. Misschien geven ze wel niet eens echt om ons. Misschien blijven we wel geïsoleerd en alleen achter. Dat is een angstaanjagende gedachte voor iedereen. En wat is in veel gevallen onze eerste reactie: we worden boos.
We zijn al geraakt door het ingrijpend verlies in ons leven en we willen liever geen risico meer nemen om nog meer gekwetst te raken dus worden we hypergevoelig voor elk teken dat iemand anders ons ook zou kunnen kwetsen. We worden boos, laten mensen niet langer toe in ons leven of we worden minder vergevend. Maar op de eerste plaats willen we vermijden dat relaties ons nog meer pijn kunnen bezorgen. En mensen doen en zeggen soms dingen die ons kwetsen, iemand die rouwt ondersteunen is ook geen eenvoudige klus. En ja, sommige mensen zijn ook gewoon niet echt fijngevoelig.
Aan de andere kant reageren we zelf soms op een heel disproportionele en kritische manier. Gedeeltelijk omdat ons brein en ons lijf geraakt wordt door onze diepste biologische angst van afgewezen te worden, niet verzorgd en alleen achter te blijven. Woorden of daden die anders, rationeel gezien, niet direct als intentioneel kwetsend of schadelijk ervaren worden, kunnen ineens voelen alsof ze dat wel zijn. Een gevoel dat voor weinig rede vatbaar is op dat moment.
Wanner de woede zich toont, zou het goed zijn om voor onszelf wegen te vinden om de rust en kalmte weer te vinden. Leren om je noden uit te drukken en je grenzen aan te geven kan heilzaam zijn. En niet onbelangrijk, kijken hoe we mensen op een redelijke manier feedback kunnen geven wanneer ze iets kwetsend zeggen. Dat is lastig maar van onschatbare waarde in het omgaan met boosheid in rouw.
IN HET HIER EN NU BLIJVEN TIJDENS DE VAKANTIEDAGEN
De vakantieperiode is een tijd om te genieten maar het leven gaat zijn eigen gang. Misschien is het ook een periode waarin rouwgevoelens naar boven komen drijven en brengen herinneringen je terug in de tijd. Wat niet betekent dat je zo maar voorbij kan gaan aan de vakantiewensen van de anderen in je omgeving.
Wat je kan proberen is een goede balans te vinden tussen de aandacht dat het verdriet nodig heeft en de tijd nemen om volledig aanwezig te kunnen zijn in het vakantiegevoel dat er ook toe doet. Momenten waarop je heel bewust aanwezig bent in het hier en nu en minder terugkijkt naar wat was. Maar hoe doe je dat dan?
Onze geliefden zijn nog steeds aanwezig op zoveel manieren
We laten ze niet zo maar achter maar nemen ze mee naar het hier en nu. Je kan het voelen in de herinneringen aan het verleden maar er zijn zeker een aantal dingen te vinden in het hier en nu. Je kan ze opmerken in voorwerpen, tradities, gedeelde waarden en de manieren waarop je contact blijft zoeken over de grens van leven en dood heen.
Focus op een ding per keer
Multitasking is een mythe. Wat we doen is onze aandacht snel wisselend heen en weer tussen verschillende taken verdelen, stoppen en weer opnieuw beginnen. Niet alleen is efficiëntie dan ver zoek maar de vraag is of je dan ook werkelijk in het hier en nu bent. Als rouw daar dan ook nog eens deel van uitmaakt, wordt het niet eenvoudiger in combinatie met al de vakantieverlangens die er leven in je omgeving.
Spreek jezelf aan over wat er gebeurt
Of nog beter, spreek je geliefden er op aan. En beschrijf de fysieke wereld zoals je hem nu zelf ervaart. Het zal je helpen de huidige complexiteit van je leven beter te ervaren.
Sta jezelf toe de tijd uit het oog te verliezen of jezelf te verliezen in het moment
Mensen kunnen zich wel eens schuldig voelen als ze ontdekken dat ze zich hebben verloren in het moment, tijd die ze niet gedacht hebben aan wie of wat ze verloren hebben. En toch is het helemaal goed om even los te komen van het verdriet. Het is goed om weer even gelukkig en blij te zijn. Het betekent niet dat je niet langer rouwt.
Minimaliseer je telefoongebruik en blijf even weg van social media
Even weg van al het nieuws dat over je heen komt rollen en dat in veel gevallen compleet overbodig is.
Stop vermijding
Je verstoppen achter chronische vermijden resulteert meestal in een kat- en muisspel waarbij een hele boel tijd, energie en aandacht verloren gaat. Vermijden van niet zo prettige ervaringen en emoties zal deze niet stoppen. In het heden blijven wordt dan helemaal onmogelijk.
Neem de tijd om met je rouw om te gaan
Het huidige moment kan heel beangstigend voelen, verdriet en stresserende emoties kunnen zo maar ineens wakker gemaakt worden. De sleutel om er mee om te gaan is jezelf stap voor stap toe te laten ze te ervaren en zo te leren wat voor jou de beste manier is om er mee om te gaan. Het kan lastig zijn om iets te vinden dat voor jou werkt maar er zijn veel opties: schrijven, creatieve expressie, gesprekken met vrienden, therapie, … . Hoe meer je deze gebruikt, hoe beter je met jouw verdriet zal kunnen omgaan op termijn.
Geniet van de momenten van dankbaarheid, vrede en geluk
In het moment zijn betekent proeven wat het hier en nu met zich meebrengt en bewust reageren op positieve ervaringen, gedachten en gedragingen met de intentie om het goede gevoel te verlengen. En dit gaat hand in hand met je dankbaar voelen voor wat er wel is. Druk je dankbaarheid uit, laat een glimlach bij jezelf toe en geef uiting aan positieve emoties en focus op de sensaties die je ziet, proeft of hoort van het moment en vertel anderen wat het met je doet.
ALS EEN COLLEGA STERFT
We brengen heel veel tijd door met onze collega’s. Ze zijn verweven in ons leven, elke dag weer opnieuw. We werken samen, lachen samen, klagen soms met elkaar en over elkaar, we delen successen en faalervaringen. We beschouwen ze als vrienden en soms als een deel van de familie. En toch voelen we niet het recht om te rouwen als een collega er plots niet meer is.
Collega’s worden niet altijd erkend voor de belangrijke rol die ze in ons leven spelen en zo worden we ook niet altijd gezien in ons verdriet als ze er op een dag niet meer zijn. Onze naaste omgeving weet waarschijnlijk dat we een collega zijn verloren, hun familie en vrienden kennen we meestal niet echt. Het is dan ook onduidelijk of verwarrend hoe betrokken we mogen zijn bij de begrafenis of herdenkingsdienst. En als we niet samen met de andere collega’s kunnen of mogen rouwen voelt het misschien ook als heel eenzaam. Werkgevers staan ook nog niet altijd open om rouw een plek te geven op de werkvloer. De werkvloer is immers een plaats om productief te zijn, niet om tranen te laten vloeien.
Onze maatschappij is niet ook niet echt meer vertrouwd met de dood. Het is dan ook niet verwonderlijk dat managers en de personeelsdienst zich soms compleet verloren voelen in de ondersteuning van rouwende collega’s. En heel waarschijnlijk rouwen ze zelf ook. Dat betekent niet dat rouw op de werkvloer niet mogelijk is. Misschien moeten we gewoon ook op dit vlak meer proactief en creatief zijn. Een paar tips.
Het verlies erkennen
Rouwen op de werkvloer kan vreemd en onnatuurlijk aanvoelen. De impact van het overlijden van een collega (h)erkennen maakt dat iedereen zich veilig kan voelen om zijn gevoelens te uiten.
Organiseer een rouwgroep
Laat een professionele rouwcounselor een rouwgroep organiseren binnen het bedrijf voor korte tijd. Rouwgroepen kunnen ook door het personeel zelf worden georganiseerd. Kan het niet tijdens het werk, organiseer het dan voor of na de werkuren of tijdens de lunch.
Doe iets voor de familie
Voor veel mensen is het belangrijk om bloemen te sturen naar de familie. Maak een plan als onderneming om dit structureel te doen. Als organisatie is het veel eenvoudiger op alle vlakken om iets te sturen zeker als het kan met de steun van het management.
Bloemen sturen ligt voor de hand maar er zijn andere opties:
Laat een kaart circuleren zodat iedereen zijn woorden van steun en medeleven kan neerschrijven.
Maak een herdenkingsboek voor de familie en laat collega’s herinneringen en bijzondere momenten delen.
Verzamel foto’s van evenementen op het werk die de familie mogelijk niet in bezit heeft.
Doe een gift voor het goede doel waar de overleden collega mee verbonden was.
Woon de begrafenis bij
Collega’s kunnen zich onzeker voelen over het feit of ze al dan niet de begrafenis of herdenkingsdienst kunnen bijwonen. Voor een bedrijf is het belangrijk dat er een duidelijke politiek is over het bijwonen van een dienst tijdens de werkuren. Belangrijk is om hierbij ook aan carpoolen of georganiseerd vervoer te denken.
Veel werkplekken kunnen niet zo maar sluiten voor een paar uur. In dat geval, is het aangewezen om vrijwilligers te zoeken die het werk even zullen overnemen. Mensen die niet zo dicht stonden bij de overleden collega of die niet willen deelnemen aan de herdenkingsdienst. Laat deze mensen ook zeker weten dat je het op prijs stelt dat ze dit willen doen voor anderen.
Creëer een herdenkingsmoment of -plek binnen het bedrijf
Niet iedereen kan deelneem aan de herdenkingsdienst, veelal om logistieke redenen. En ook al zijn mensen wel aanwezig geweest, iets tastbaar doen op de werkplaats kan ook belangrijk zijn. Een kleine herdenkingsdienst waar mensen herinneringen kunnen delen kan helend zijn. Een herdenkingsplaat, een boom planten, een vergaderzaal naar hem of haar vernoemen of gewoon een prikbord ophangen waar dingen gedeeld kunnen worden, zijn allemaal mogelijke opties die eenvoudig te realiseren zijn en helend kunnen werken.
NA AL DIE JAREN IS JE GELIEFDE NOG ALTIJD AANWEZIG
Ook al is iemand er niet meer sedert geruime tijd en zijn de herinneringen aan de maanden, weken en dagen voor het overlijden aan het vervagen, toch zijn er momenten dat je de pijn nog steeds heel sterk kan voelen. Je hoeft meestal niet eens veel moeite te doen om weer intens verdrietig te worden.
Doorheen de tijd komt er een moment dat je er van uit gaat dat je na bepaalde periode het ergste wel gehad hebt maar zoveel jaren later kan er iets of iemand het verdriet weer heel heftig naar de oppervlakte brengen waardoor je weer helemaal van de kaart bent. Het herinnert je er ineens weer aan dat veel gemaakte veronderstellingen over rouw helemaal niet waar zijn.
Het is ook niet eenvoudig om al die gevoelens, die dan weer langs komen, te ordenen in iets wat werkbaar is. Je voelt je goed, slecht, dankbaar, sterk, kwetsbaar en honderd andere dingen tegelijkertijd. Al je herinneringen, gedachten, overtuigingen en veronderstellingen over leven en verlies zijn in de war geraakt. Veel tegengestelde emoties die allemaal tegelijk op je afkomen. Leven na een verlies is verwarrend en als je geen weet hebt van het feit dat rouwprocessen heel divers zijn in vorm en tijd, zou het best heel gek kunnen voelen.
Als de jaren voorbij gaan, veranderen je gevoelens van rouw en met de tijd kunnen ze vooral gericht zijn op het voorbijgaan van de tijd. Hoe meer tijd er komt tussen jou en je geliefde, hoe meer verlangen er kan komen naar het verleden.
Soms betekende diegene die je verloren bent ‘een echte thuis’ en dat is met de dood voorgoed verloren gegaan Je kan er nooit meer heen. En nu jij misschien op een punt in je leven bent gekomen dat je een thuis bent voor anderen, dat je stabiliteit aan anderen wil bieden, voelt het alsof je een zandduin bent die stilletjes verdwijnt onder het gewoel van al die gevoelens die voorbijkomen. En net op een periode in je leven dat wat goede raad best had kunnen gebruiken.
‘Tijd heelt alle wonden’ is zo een zinnetje waarvan elke rouwde weet dat het niet klopt. Tijd heelt alle wonden niet. Rouw is als een slow-motion tsunami die over je heen gaat en je meesleurt in de tijd. En natuurlijk is de extreme intensiteit van het verdriet er na een tijdje niet meer maar je drijft ook steeds verder weg van de fysieke realiteit van het verleden waarin je hem of haar kon horen, zien en knuffelen. Tijd heelt geen wonden, het creëert alleen afstand. En wie wil er nu afstand plaatsen tussen zichzelf en diegene die hij liefheeft.
En aan de andere kant is er de paradox in het leven van alledag dat er ook veel wegen terug leiden naar wie we verloren zijn. Ze worden een deel van jezelf, van je familie ergens diep verborgen in je ziel en je levenscellen. Fysiek zijn ze ver weg maar psychologisch zijn ze overal. Beide realiteiten zijn lastig om mee te leven ook al is de laatste ook een bron van troost.
De kwetsbaarheid van de rouw is altijd bij jou meelopend aan je zijde. Soms, heel stilletjes ingedut. En op andere momenten komt het ineens opzetten als een stekende pijn. Het kan een periode in het jaar zijn die de schakelelaar omzet en maakt dat je overspoelt wordt met verdriet, nostalgie en verlangen of wat er ook maar bubbelt aan de oppervlakte van dat moment. Het kan een geur of een geluid zijn of soms gewoon het voorbijgaan van de tijd.
VEREN UIT DE HEMEL
‘Waarschijnlijk houdt hij te veel vocht vast,’ luidde de eerste vlugge diagnose van de dierenarts. ‘En dat kan op een hartprobleem wijzen.’ Hij keek bezorgd. Te bezorgd naar mijn zin. Het nieuws sloeg in als een donderslag bij heldere hemel. De diagnose werd de dag nadien bevestigd door de cardioloog. De prognose was ronduit slecht: een paar weken of maanden in het beste geval.
Toch ging ik er hoogmoedig van uit dat op elke regel uitzonderingen zijn en dat we het samen zouden redden. Helaas, liefde en zorg bleken niet genoeg. Vier maanden na de fatale diagnose stierf Joonas even voor twaalf uur ’s nachts op weg naar de dierenarts.
En daar zit je dan, alles in huis ademde nog Joonas. Alleen hij was er niet meer. Het voelde allemaal heel onwezenlijk. De ochtend nadien belde ik al heel vroeg het dierencrematorium gewoon omdat ik iets moest doen. Een dag later verliet ik het crematorium met een hartvormige urn van rood metaal waar ik mij aan vastklampte als een drenkeling. Mijn eigen hart voelde kil en verpulverd.
En dan moet het meest lastige nog komen. Je kan iedereen eenmaal vertellen dat je kat dood is. Maar bij de tweede keer krijg je al vlug een meewarige blik en een derde keer komt er dan niet meer. Je geeft het op en zwijgt wijselijk. Je voelt je al snel beetje een zielig mens als je rouwt om een kat.
Alsof het niet hoort dat je zo veel verdriet kan voelen als je kat of hond er ineens niet meer is. Rouw is de achterkant van de liefde zeggen ze dan. De aard van de relatie doet er in die wijsheid niet zo veel toe. Maar ondertussen bleef ik wel met mijn verdriet zitten, net als zoveel anderen die rouwen om hun huisdier.
Ik ben beginnen schrijven over de geweldige, slimme en grappige kat die Joonas was. En hoe groot de liefde was die we deelden en ook dat die liefde er nog steeds is. Anders, maar niet minder intens. Het schrijven hielp om mijn verdriet eindelijk tot rust te brengen. Maar het was niet voldoende. Ik wou zou graag dat heel de wereld Joonas leerde kennen! En nu is er het boek VEREN UIT DE HEMEL waar ik in de eerste plaats dankbaar voor ben. Een mooier ritueel ter ere van Joonas kan ik niet bedenken. En ja, ik ben ook trots. Tuurlijk, hoe kan het anders? Hij zal niet vlug vergeten worden.
Veren uit de hemel
Een overleden kater en zijn baasje geven elk vanuit het eigen oogpunt woorden aan hun ervaringen over afscheid nemen van het leven en de zoektocht naar een blijvende en troostende band over de grens van leven en dood heen.
AFSCHEID NEMEN VAN EEN (T)HUIS
Het huis van mijn grootouders was altijd in beweging. Er was altijd wel iemand die honger had, wat zorg kon gebruiken of gewoon even langs kwam. Het huis was zelden leeg. Er ging iemand weg en even later stond er wel weer iemand anders op de stoep. Gewoon omdat oma altijd wel raad wist met de grote en kleine lastige dingen van het leven.
Ze was een traditionele grootmoeder in vele opzichten. Altijd in de weer met kleine en minder kleine kinderen, ze bakte pannenkoeken op de grote kachel in de keuken en serveerde op zondag een volle tafel met lekkers voor heel de familie. Ze was stoer en energiek, zonder veel woorden regeerde ze over haar groep van kinderen en kleinkinderen. Je wist precies wat kon en waar een grens werd bereikt. Het leven was duidelijk.
De herinneringen aan mijn grootmoeder lijken driedimensionaal door de kleine details van haar omgeving die ik me zo goed kan herinneren: de geur van vers brood in de keuken, het geluid van borden die op de tafel werden gezet, het water dat spatte in de afwasbak, het getik van haar breinaalden op zondagmiddag, haar vastberaden stap, het gevoel van mijn hand in haar hand als we samen op stap waren.
Het huis was een levend, ademend geheel waar vele levens samenkwamen. De donkere inkomhal waar een prachtige houten bank stond en waar we als kinderen zo graag vertoefden. Ook al vond mijn grootvader dat niet echt leuk. Het was zijn bank waar de klanten konden wachten. We deden het dus stiekem als hij het huis uit was en voelden ons koning ter rijk. Oma vond het best. En dan ging ik ook altijd stiekem rondjes draaien op zijn architectenstoel. Ik vond het zalig om te kijken hoe het ding rond een schroef op en neer ging. Heel soms ging ik mee naar de kelder met oma waar haar wastobbe stond. Het was er donker en heel stil, een verborgen, vergeten wereld waar zelden iemand kwam.
Tijdens de bezoekjes aan het huis van mijn grootouders kon ik echt het kleine meisje zijn. Er was altijd wel iets te ontdekken. Er werd voor me gezorgd, het was er veilig en warm.
Het is opmerkelijk hoe zacht we ons vanbinnen kunnen voelen als we denken aan de mensen, plekken en dingen die er niet meer zijn en dat is ook precies zo als het gaat over het huis van mijn grootouders. En al die andere huizen en plekken waar we ons ooit goed voelden en die nu aan iemand anders toebehoren. De kamers die we kenden zijn leeggehaald. Alle dingen die zo vertrouwd waren zijn weg. ze zijn ergens in een doos beland, staan bij iemand anders in de woonkamer of zijn gewoon weggesmeten.
Een huis lijkt dan ineens triest en fragiel, alsof de ziel mist. En ook al wil je het heel graag, je kan niet meer terug naar toen. De hoop om ooit nog blije herinneringen te maken is voorgoed verloren.
ZACHT ZIJN VOOR JEZELF
Het is een beetje een kunst, zacht zijn voor jezelf. Het vraagt dat je bereid bent om niet alleen je noden te identificeren maar ook om het recht te claimen om ermee aan de slag te gaan. Het klinkt heel eenvoudig maar dat is het vaak niet. Zeker als je nooit echt naar jezelf hebt leren luisteren en te voelen wat je echt nodig hebt diep vanbinnen. Omdat je gewoon bent gevolgd in de ideeën die anderen hebben over wat je nodig zou moeten hebben en wat je wel of niet moet doen om het te verdienen dat deze noden vervuld zouden worden.
En toch kan men wel bedenken op welke manier rouwenden zorgzaam kunnen zijn voor zichzelf. Zijn het eenvoudige dingen? Niet noodzakelijk, “vriendelijk zijn voor jezelf” is voor iedereen anders. Er bestaan dus geen universele voorschriften, wel een paar dingen die het overwegen waard zijn.
Vergelijk niet
Probeer niet om jezelf te vergelijken met anderen aangaande je verwachtingen. Het kan ook helpend zijn om al wat je zelf verwacht had over rouw los te laten. Rouw is uniek en individueel. En het kan heel beangstend zijn om het onbekende onbevooroordeeld recht in de ogen te kijken maar het laat je toe om meer flexibel en aanvaardend verder te gaan.
Leer van de rouwervaringen van anderen maar vergelijk niet. Rouw is een verhaal zonder absolute waarheid en iedereen kent ups en downs op verschillenden momenten in het proces.
Vergelijk ook niet met jezelf. Mensen maken weleens de fout om zichzelf te vergelijken met de persoon die ze waren voor het verlies. Die vergelijking maakt abstractie van al de vooruitgang die je al hebt geboekt in je proces. Wil je toch vergelijken, vergelijk dan met dag 22N van je rouwproces.
Aanvaard een wijde waaier aan emotionele, fysieke en cognitieve ervaringen
Onze maatschappij heeft meestal vastomlijnde gedachten over rouw. Stel je daarbij dingen voor als verdriet, praten over emoties en ‘verder gaan’ na een bepaalde periode. Sommige van die verwachtingen zijn mythes en misverstanden over rouw. Andere reflecteren een beperkt begrip van wat rouwen is. De meeste mensen weten niet hoe complex rouw is tot ze het zelf ervaren
Het maakt dat mensen tot het besluit kunnen komen dat ze het niet goed doen of dat ze compleet de pedalen verliezen. Het kan helpend zijn om kennis te hebben van de lange lijst aan mogelijk emotionele, fysieke, cognitieve en gedragsmatige aspecten van rouw. Het maakt het proces misschien niet eenvoudiger, het geeft je tenminste de zekerheid dat er niets mis is met jou.
Geef lastige emoties en ervaring de tijd en de aandacht die ze nodig hebben
De focus leggen op moeilijke emoties, herinneringen en verdriet mag dan aanvoelen alsof je jezelf extra pijn doet en misschien is dat ook zo. Aan de andere kant helpt het ook niet om er van weg te lopen.
Beschouw het op dezelfde manier als je zou denken over het omgaan met een ziekte of een ongeval. Je kan het niet negeren, de enige manier is om de pijn te erkennen en goed voor jezelf te zorgen zodat je kan genezen. De pijn van de rouw heeft even veel recht op je zorg en je doel zou hetzelfde moeten zijn: namelijk het vinden van constructieve manieren om te helen en om te gaan met de pijn.
Vraag om hulp
Ook al klinkt het eenvoudig, het is dat waarschijnlijk niet echt. Alles in dit verband kan uitdagend zijn. Uitreiken en om hulp te vragen en dit zonder het gevoel te hebben van schuldig of zwak te zijn. En ook zonder verontschuldigingen te zoeken om daarna ook nog dank u te zeggen. Het is een hele klus.
Maar het zit zo, jij gaat nu door een moeilijke periode in je leven en nu is het de tijd om anderen te vragen om zorg voor je te dragen. Op een dag zal jij hetzelfde voor hen doen als ze het nodig hebben. En ook al voelt hun help als niet echt effectief, de meeste mensen menen het echt oprecht als ze zeggen dat ze willen helpen.
Leg je focus op basisnoden zoals ademhalen, slapen, eten, verbinden en geven
Het belang van je basisnoden wordt nog al eens genegeerd wanneer je wereld totaal instort. Datgene waar je nu mee te maken krijgen is zo groot dat je je soms niet meer druk maakt over eenvoudige dingen als genoeg slaap krijgen. Deze toch honoreren zal je de kans geven om fysiek en emotioneel beter om te gaan met wat je nu overkomt in je leven. Op het moment dat ritme en reden ver zoek is, is zorg dragen voor je basisbehoeften een van de enige of weinige dingen waar je echt grip op hebt.
Gun jezelf een pauze
Wanneer we spreken over omgaan met rouw, dan pleiten we ook voor een pauze te nemen. Soms moet je je geest, lichaam en al de heftige emoties die er zijn, gewoon rust geven.
Blijf houden van diegene die er niet meer is zonder schuldgevoel
Mensen koesteren meestal een bijzondere band met diegene die overleden is maar praten hier liever niet over met anderen. Het is iets waar onze maatschappij niet altijd open voor staat. Toch is voortdurende liefde en verbinding in rouw heel normaal. Dus, ga er voor en praat over je geliefde zo veel als je wil, doe al die kleine dingen die symbool staan voor jullie relatie en heb hen lief zonder enig excuus.
SAUDADE
“Verdriet is de prijs die je betaald voor liefde.”
“Rouw is de achterkant van de liefde”
“Rouw kan enkel bestaan als er eerst liefde was.“
“Rouw is liefde die zijn adres is verloren.”
We hebben deze zinnen allemaal wel eens gehoord. En misschien voelen deze woorden als een banale platitude die niets te maken heeft met het gevoel van de pijn van verlies en rouw.
Toch kunnen mensen die rouwen, wel aanvoelen dat het iets met liefde heeft te maken. En waarschijnlijk is het geen één-op-één relatie. Het is niet hetzelfde als de liefde die we eens voelden voor diegene die er niet meer is. Die gevoelens maakten deel uit van ons leven en lieten een immens gat achter maar de pijn van de rouw voelen veel groter dan dat.
Afwezigheid geeft ons toegang tot een nieuwe dimensie van liefde, eentje waarvan wie niet eens wisten dat het bestond. Een diepte die voordien niet toegankelijk was. Liefde gebaseerd op de leegte, die diegene die we moeten missen, achterlieten in ons hart en in ons leven.
Rouwen gaat over verlangen, al is het niet dat gevoel dat mensen benoemen als ze het over rouw hebben. Meestal associëren we rouw met gevoelens van pijn, kwaadheid en verdriet. Maar het gaat ook over het intense verlangen naar iemand van wie je gescheiden bent. Het is het primerende gevoel dat we kunnen hebben in het gemis aan verbinding met die persoon, plaats of voorwerp dat was ons ooit zo lief was. En het pijnlijke besef van het niet opnieuw kunnen verwerven van wat ooit was.
Het Portugese woord “saudade” beschrijft het waarschijnlijk heel goed : die intense emotionele staat van melancholie, van verlangen naar wie of wat we moeten missen in ons leven. Het beschrijft de mengeling van gevoelens van verlies, gemis, afstand en liefde. Het draagt de niet benoemde wetenschap in zich dat we het object van ons verlangen nooit meer zullen terugzien.
Wanneer iemand overlijdt, creëert hun afwezigheid een heel eigen vorm van aanwezigheid onder de vorm van verlangen. We hebben het verlangen lief en haten het tegelijkertijd. Het vertegenwoordigt al wat we lief hadden en al wat we missen. We haten de realiteit die het meebrengt: dat we wat we lief hadden fysiek moeten missen in de wereld waarin we leven. Maar we hebben ook de realiteit die het vertegenwoordigt innig lief: dat onze liefde voor die persoon zo groot is dat ze nog steeds hier zijn in onze gedachten. We klampen ons vast aan hun afwezigheid zo hard als we kunnen. We dwalen keer op keer weer door onze herinneringen, goed wetende dat ze spreken van grote vreugde en van diepe pijn. We verwonderen ons over de diepte van die liefde, ons verlies en onze pijn. We willen dat de pijn stopt en tegelijkertijd willen dat ook niet.
In afwezigheid, leren we iets dat we niet konden weten tijdens ons leven samen. We leren hoe diep we onze geliefden missen. We leren hoe veel pijn ons verlangen naar hen kan veroorzaken. We leren hoe diep we willen gaan in die pijn om hen toch maar dicht bij ons te kunnen houden. En ook al kunnen we ons wel inbeelden hoe het zou zijn om iemand dierbaar te verliezen, op het moment dat het werkelijk gebeurt, leren we dat het iets is dat we ons nooit hadden kunnen verbeelden. En in de kloof tussen wat we ooit hadden bedacht en wat we ons nooit hadden kunnen bedenken, ligt er een soort van liefde die we in rouw voor het eerst ontmoeten.
De Portugese schrijver Manuel de Melo omschreef “saudade” als “het genot van het lijden, een kwaal om van te genieten. Sommigen kunnen het hier niet mee eens zijn, maar ik weet dat er vreugde is in het lijden van ons verlies. Ooit twijfelde ik dat mijn liefde dieper kon zijn dan ik het ooit had gekend. Nu is er eerbied voor het ervaren van gevoelens waarvan ik niet eens wist dat ze bestonden, emoties die alleen kunnen ontstaan in het verlangen van het verlies.’
AF EN TOE EVEN CHECKEN
Mensen ondersteunen in hun rouwproces? Misschien moeten we hierbij niet zozeer het woord ‘steun’ gebruiken maar moeten we het hebben maar over een dialoog doorheen de tijd. Klinkt dat beter? Ja? Fijn, omdat dat precies is wat het zou moeten zijn: een evoluerende dialoog zonder exact eindpunt.
Spijt genoeg, wordt het ondersteunen van mensen in hun rouw door vrienden en familie soms verkeerd ingeschat. Mensen denken al vlug dat het iets is om af te vinken op hun to-do-lijstje en niet als een voortdurende proces van afstemmen.
Bloemen sturen, check. Naar de begrafenis gaan, check. Steun aanbieden, check. En klaar!
En natuurlijk voelt dat goed, een taak te kunnen afronden. Maar in rouw werkt dit zo niet. Als iemand doorheen een rouwproces gaat, dan zou de ondersteuning ook de vorm van een proces moeten aannemen!
Meestal loopt het anders.
Mensen voelen zich ongemakkelijk als ze moeten praten over verdriet. Wat maakt dat praten over je geliefde moeilijk en meestal vermeden wordt. Of mensen verdwijnen gewoon stilletjes uit beeld.
Het zou anders kunnen zijn als de directe omgeving, familie en vrienden hun rol anders gaan inkleuren en rouwen niet als iets met een begin en einde definiëren. Nu, praten over verdriet is niet eenvoudig, zeker als je bang bent om de verkeerde dingen te zeggen of emoties niet je favoriete gespreksonderwerp zijn. Er is maar één oplossing: gewoon doen! Je kan er op vertrouwen dat het ongemak zal smelten als sneeuw voor de zon en dat er ruimte zal komen voor verbondenheid, openheid, delen van herinneringen en steun.
Het kan natuurlijk verwarrend zijn: denken dat je steun biedt en ondertussen ben je alleen maar iets aan het afvinken. Het kan heel aantrekkelijk aanvoelen om tegen jezelf te zeggen dat iemand weet dat je beschikbaar bent of dat ze zal het wel zullen vragen als iets nodig heeft. Of er is dat ongemakkelijke gevoel dat je een aanbod hebt gedaan maar nadien nooit meer iets heb gehoord.
Beschikbaar zijn is niet hetzelfde als je engageren in langdurige ondersteuning. Net zoals hulp aanreiken niet hetzelfde is als er van uitgaan dat de bal in het andere kamp ligt als mensen niet meer reageren. Er kunnen verschillende redenen zijn waarom iemand die rouwt niet ingaat op je aanbod of niet direct hulp gaat zoeken. Ga er dus van uit dat, zeker in de eerste maanden, de bal altijd in jouw kamp zal liggen. Je moet echt niet opdringerig zijn, gewoon af en toe even zachtjes polsen.
Er bestaat ook zoiets als diffusie in verantwoordelijkheid op het moment dat er meerdere mensen aanwezig zijn die actie kunnen ondernemen. Wanneer er een massa volk om je heen loopt, ben je gewoon minder geneigd een ander te helpen omdat je er van uit gaat dat iemand anders het wel zal doen – iemand die daar waarschijnlijk beter in is.
Rouwende mensen zijn soms verbaasd wanneer ze er achter komen dat ze veel minder steun ondervinden dat ze hadden verwacht. Het is niet zo dat mensen niet willen helpen maar ze gaan er veelal van uit dat anderen het wel zullen doen, mensen die wellicht closer zijn of veel beter kunnen omgaan met rouw en al de emoties die er bij horen.
Ga er dus niet van uit dan mensen die rouwen al de steun hebben die ze nodig hebben omdat ze heel veel vrienden en familie hebben. Het kan nooit kwaad om even te checken.
En als iemand niet reageert op je aanbod, kan het zijn dat die persoon even tijd alleen nodig hebben of dat er iets anders nodig is. En dat is allemaal prima. Neem het niet persoonlijk, het gaat ten slotte niet over jou. Blijf ontvankelijk en voel je niet beledigd. Iedereen rouwt op zijn eigen manier en op zijn eigen snelheid. Blijf uitreiken, stuur een mailtje of een kaartje. Het is altijd goed om de andere te laten weten dat je aan hen denkt.
WAT IS JOUW BASISBEHOEFTE?
Waar heb je nu echt behoefte aan als je verdriet hebt? Bestaat er zo iets als basisbehoeften in rouw?
De eerste gedachte is dan dat die behoeften uniek zullen zijn net als rouw zelf een uniek proces is. Wat veel mensen heel waarschijnlijk delen is de behoefte om weer verbinding te zoeken met wie of wat we verloren hebben.
Maar meestal is dat niet de enige behoefte op het moment van afscheid nemen. Mensen die rouwen hebben verschillende noden. En sommige van die noden hebben meer dringende aandacht nodig dan anderen. Net zoals er in het dagelijks leven dient voorzien te worden in bepaalde noden om verder te kunnen. En je kan maar voldoen in je behoeften op een hoger niveau als er eerste aan je behoeften op de lagere niveaus voldaan werd. Als je constant honger hebt, kan je niet naar behoren functioneren.
Ook rouw heeft een substantiële inpakt op ons leven. En welke behoeften spelen er rondom rouwen? Geldt daar ook de regel dat we maar verder kunnen in ons leven als er in onze rouwbehoeften werd voldaan?
De wereld van vandaag lijkt op momenten compleet losgeslagen, onze kleine wereldje wordt soms ruw verstoord. Wat vandaag als belangrijk aanvoelt, kan morgen al als veel minder dringend ervaren worden.
En binnen die turbulente wereld is er veel verlies, afscheid en pijn. En voor al die pijn is er niet direct een snelle remedie. Al onze theorieën, concepten en onze verworven kennis waar we op vertrouwden, lijken soms niet meer voldoende.
Onze steunbronnen, familie en vrienden, hebben het soms ook zwaar. Mensen leven meer op afstand en hebben zelf soms handen te kort of minder tijd om andere mensen tot steun te zijn.
En dan is het misschien toch wel goed om toch even stil te staan bij mogelijke basisnoden in rouw. Veel van die noden gaan over de dingen normaliseren en valideren. Met andere woorden, eenvoudigweg onderkennen dat:
Je verlies er toe doet…
Je rouw belangrijk is…
Je het recht hebt om te rouwen om je verlies, wat ook de oorzaak is….
Wat je nu ervaart in je rouwproces waarschijnlijk heel normaal is…
Je niet gewoon door moet gaan of je er over zetten of simpelweg proberen te vergeten…
Kortom, dat jouw rouw bestaansrecht heeft.
En misschien is dit niet alles. Welke nood leefde er bij jou op het moment dat je door een rouwproces ging? En het doet er niet toe of dat nu dagen of maanden geleden is. En als je een beetje verder bent in je proces, hoe is dat gaan veranderen doorheen de tijd?
WANNEER ALLES DOOR JE VINGERS HEEN LIJKT TE GLIPPEN
Als je rouwt, kan je het gevoel hebben alsof er niets meer is waar je nog controle over hebt. En dan is het slechts een kleine stap naar een gevoel van totale hulpeloosheid of hopeloosheid. Ons brein, dat ons maar al te graag wil beschermen tegen pijn, focust voornamelijk op het negatieve, het beangstigende in de hoop dat het ons op die manier kan beschermen tegen dreigend gevaar. Rouw kan een totale verwoesting in ons leven brengen, ons brein doet op zo een moment nog harder zijn best om stress en angst te detecteren. In een poging ons mentaal te beschermen van nog meer lijden, gaat ons brein helemaal focussen op iets dat buiten ons controle is of buiten onze controle dreigt te gaan. Het vraagt van ons dan ook een grote inspanning om een mentale shift te maken en dat is meestal niet eenvoudig op een moment dat we een andere, meer positieve manier van denken juist hard nodig hebben.
Onderzoek toont aan dat een gevoel van controle, hoe klein ook, een impact kan hebben op ons gevoel van welzijn. Misschien goed om even stil te staan bij de volgende vragen op momenten dat het leven voelt alsof je hele wereld op instorten staat.
Zelf indien er helemaal niets zou wijzigen in mijn leven, wat is dat ene ding dat ik kan doen om toch weer hoopvol te zijn of even kan glimlachen deze week?
We focussen ons veelal op het fixen van de dingen om ons heen. We willen zo graag dat de wereld of de anderen rondom ons anders zouden zijn. Neem diep adem en accepteer dat dit nu jouw wereld is, hoe moeilijk dat ook voelt. Zoek naar dat ene positieve ding dat je zou kunnen doen of die ene positieve ervaring ook al blijft alles en iedereen exact dezelfde.
Zal ik iets lekkers eten, een wandeling maken, een dutje doen of doe ik het gewoon allemaal?
Het klinkt misschien wat simpel maar onze fysieke conditie kan een positieve invloed hebben op onze mentale staat. Een grijze wereld kan zwart lijken wanneer je moe bent, honger of dorst hebt. Jezelf er aan herinneren dat je iets moet doen aan je fysieke conditie wanneer je een emotioneel gevecht aan het leveren bent, is heel eenvoudig helpend.
Wat is dat ene ding dat ik nu doe en dat helpend is? En wat is dat ene ding dat juist schadelijk is nu?
Met een kritisch blik kijken naar je eigen gedrag is niet altijd eenvoudig. Maar onderzoeken waarom je iets doet is ongelofelijk belangrijk. Gedrag kan een invloed hebben op je mentale gesteldheid, op een positieve of negatieve manier. Eens je meer duidelijkheid hebt over je wat je doet en waarom, zal je makkelijker manieren vinden om schadelijk gedrag te veranderen en helpende dingen te versterken.
Indien het mijn beste vriend zou overkomen, wat zou ik hem of haar vertellen?
Onze mogelijkheden om te kijken in onze huidige situatie is soms vertroebeld door de tornado van emoties die over ons heen waaien. Het is verbazingwekkend welke nieuwe inzichten er kunnen ontstaan in je brein wanneer je je gaat inbeelden hoe het zou zijn als iemand die je lief hebt in jouw schoenen zou staan.
Wat was deze week even stil bij een positieve ontmoeting of een klein moment van geluk de voorbije week?
Dankbaarheid is een krachtig instrument. Het is geen laagje suikerpoeder of ontkenning van je pijn. Het zegt dat er, naast je pijn, nog steeds dingen zijn om dankbaar voor te zijn. Forceer jezelf om toch dat moment van dankbaarheid of vreugde te vinden, hoe klein ook.
Weet iemand dat ik hard aan het vechten ben?
In veel gevallen, is het antwoord gewoon ‘neen’. We verbergen onze emoties voor heel veel redenen. Je hebt ook totaal geen controle over andere mensen. Maar jij hebt wel controle over het feit of je ze wil laten weten dat je aan het vechten bent en dat je hen gaat vertellen wat je nu nodig hebt.
Is het al weer middag en heb ik vandaag een douche genomen?
Een dagje gewoon in je pyjama lummelen in huis kan ontzettend goed voelen. Maar op momenten dat je je niet zo lekker voelt en dat je het idee hebt dat heel het universum tegen je is, kan in nachtkleding blijven rondlopen de dingen nog erger maken. Probeer het en ga onder de douche staan! Het ergste dat kan gebeuren is dat het niet helpt om je beter te voelen maar je bent dan alvast schoon.
Heb ik mezelf vandaag al liefdevolle aandacht gegeven?
Liefdevolle aandacht is een eenvoudige manier om zacht te zijn naar jezelf toe. Onze gedachten kunnen soms zo hard naar het negatieve neigen. Dit is geen poging om negatieve gedachten te omzeilen of te ontkennen, het is een manier om jezelf vriendelijkheid te gunnen. Wens jezelf kalmte, rust, vrede, geluk. We kunnen niet alles controleren wat rondom ons gebeurt, we kunnen zelf onze gedachten niet echt controleren maar we kunnen een inspanning doen om onszelf positieve gedachten te sturen.
ROUW EN SCHULD
Na de dood van iemand die je lief is, kunnen er intense schuldgevoelens ontstaan in de dagen en weken die volgen. Ook al weet je dat je geen controle over de dingen hebt, toch kan je je schuldig voelen over iets dat je gedaan hebt of juist niet. Heel veel mensen die rouwen kennen deze gevoelens onder één of andere vorm.
Als je ooit over gevoelens van schuld met anderen hebt gepraat, dan is de kans groot dat je dingen te horen kreeg als ‘je moet je niet schuldig voelen’ of ‘je moet je niet zo voelen, het was je fout niet’. En misschien denk je dan: ‘je moet me niet vertellen hoe ik me voel, je kent me niet.’
Schuld is een gevoel dat dient gevalideerd te worden waarbij we op zoek moeten gaan naar wegen om dat gevoel te accepteren en te integreren in ons leven. We kunnen niet plots stoppen met ons schuldig te voelen omdat iemand anders het zegt. Zo werkt het niet. Het is misschien belangrijker om te reflecteren over de redenen waarom we ons schuldig voelen en een manier te vinden om met die schuld om te gaan. Maar in de eerste plaats moeten we aanvaarden dat schuld een heel normaal en veel voorkomend gevoel is in rouw.
Waarom ervaren we schuld en rouw?
Omdat we werkelijk iets fout deden.
Ook al zeggen anderen al heel vlug dat het je fout niet was of dat je je niet schuldig hoeft te voelen, de realiteit is dat we het soms verknoeien in het leven. We maken fouten en soms hebben deze fouten gevolgen voor anderen. Soms doen we dingen niet en wensten we dat we het toch hadden gedaan. En dat kan iets groot zijn of iets heel kleins.
Omdat we voelen dat we iets verkeerd gedaan hebben.
Omdat je je schuldig voelt, ben je nog niet schuldig. Soms zijn mensen in rouw irrationeel. We ontleden elk moment dat we samen deelden en we overwegen elke ‘zou ik’, ‘wil ik’ of ‘kan ik’ die je je maar kan voorstellen. Ons brein zal dan gegarandeerd dingen vinden waarover we ons schuldig voelen.
Omdat we ordening willen.
De grote reden waarom we schuld voelen is omdat we het verband niet kunnen vinden. Zonder iets of iemand voorhanden waaraan we de schuld kunnen geven, moeten we aanvaarden dat het universum onvoorspelbaar en chaotisch is. Als we denken dat we iets anders hadden kunnen doen geeft ons het gevoel dat we de uitkomst hadden kunnen veranderen. Het geeft ons een gevoel van rationaliteit en controle. Indien we onder ogen moeten zien dat we de uitkomst niet hadden kunnen veranderen, dan moeten we aanvaarden dat de dingen gebeuren buiten onze controle. Als we vasthouden aan schuld, dan hebben we de hoop dat we de uitkomst hadden kunnen veranderen. Een gevoel van controle geeft meer troost dan de vaststelling dat we geen controle hebben.
Maar wat te doen met die gevoelens van schuld?
Erken dat schuld een normale reactie is tijdens een rouwproces en laat anderen de validiteit van je ervaring niet minimaliseren.
Overweeg waar je gevoel van schuld over gaat? Is het rationeel? Irrationeel? Gaat het over controle?
Spreek er over met anderen. Praten kan helpen om er over te reflecteren.
Onderzoek je gedachten en laat je niet door je schuldgevoel verteren. Om er correct te kunnen naar kijken moet je je gedachten kennen en bewust opmerken op het moment dat ze opduiken.
Als je schuldgevoelens irrationeel zijn, geef dat dan toe. Het betekent niet dat je je gevoelens moet negeren. Het betekent dat je je schuldig voelt, ook al ben je dat misschien niet. Je deed je best met de informatie die je had op dat moment en je kon de toekomst niet voorspellen. Er speelden op dat moment veel andere factoren, andere dan je gedrag.
Vind positieve gedachten om je schuld in evenwicht te brengen. Wanneer een negatieve gedachte het overneemt, stop die gedachte en vervang ze door een positieve. Als je je schuldig voelt omdat je er niet was bij het overlijden van iemand die je dierbaar is, denk dan aan al die momenten dat je er wel was voor hem of haar.
Vergeef je zelf. Ook al is dat eenvoudiger gezegd dan gedaan. Vergeven is niet wegmoffelen of een excuus zoeken. Vergeven is aanvaarden dat we iets gedaan hebben waar we spijt van hebben en een nieuwe perspectief vinden ten opzichte van wat er is gebeurd.
Zoek uit wat je geleerd hebt. Schuld leert ons iets. Het kan over onszelf gaan of over de wereld. We kunnen leren en groeien vanuit elke emotie dus neem je tijd om te overwegen wat je schuldgevoel je heeft geleerd.
Doe iets met je schuldgevoel. Rationeel of niet, je kan het gebruiken om anderen te helpen. Je kan anderen helpen om niet dezelfde fouten te maken.
Vraag je ook af wat je geliefde je zou vertellen. Beeld je in dat je hem of haar verteld over wat je voelt, je spijt, je schuldgevoelens, alles. Als er dingen zijn die je nog zou willen vertellen, doe dat dan. En beeld je in wat het antwoord zou zijn.