JE GRENZEN AANGEVEN TIJDENS DE EINDEJAARSPERIODE

De eindejaarsperiode, altijd een drukke tijd en als je rouwt om iemand die je lief is, niet altijd de meest eenvoudige periode van het jaar. Duidelijk je grenzen aangeven kan helpend zijn tijdens die soms ingewikkelde en uitputtende laatste dagen van het jaar. De druk om alles feestelijk te laten voelen, kan groot zijn. Er is je familie waar je rekening mee dient te houden net als al de liefde en al de eigenaardigheden die met familie gepaard gaan. Er kunnen verwachtingen zijn die al snel als te veel aanvoelen.  Het is voor iedereen dan misschien ook goed om duidelijke grenzen te trekken in deze periode. En het kan ook een tijd zijn om jezelf er aan te herinneren dat het goed is om zeker in deze periode ook liefdevol voor jezelf te zorgen.

Duidelijk je grenzen aangeven kan als heel verrassend en onwennig overkomen voor de mensen rondom jou.  Het kan er voor zorgen dat er stekels worden opgezet of dat ze je ineens beschuldigen dat je hard en egoïstisch bent. Het kan nieuw zijn voor hen. Maar vergeet niet, als je familie samen werkt aan een cultuur van respect voor elkaar, zijn grenzen een eenvoudige manier van communicatie, begrip en respect voor elkaars noden. En die grenzen van liefdevolle zelfzorg kunnen er voor iedereen anders uitzien:

• Ik zou het heel fijn vinden om samen te eten, maar ik kan maar 2 uur blijven.

• Ik wil heel graag gastvrouw zijn dit jaar, maar ik ga niet koken. Het zal een eenvoudige maaltijd worden. Als er dingen zijn die jullie heel graag willen eten, kunnen jullie dat altijd zelf meebrengen.

• Dank je wel voor de uitnodiging. Het klinkt heel goed, maar het gaat me niet lukken. Ik zou een uitnodiging in de toekomst zeker waarderen, maar dit jaar even niet.

• Het voelt nu even niet goed om over relaties te praten,  ik zou graag hebben dat dit onderwerp nu even niet ter sprake komt. Zijn er andere dingen die moeilijk zijn om over te praten? Of andere grenzen die belangrijk zijn voor mensen en die we moeten bespreken?

• Ik heb even een pauze nodig en ga even wandelen. Tot straks, ben zo terug!

• Ik ga alleen met de wagen rijden in het geval dat ik liever vroeger naar huis ga.

Vergeet niet dat het niet jouw taak is om tegemoet te komen aan de verwachtingen van anderen tijdens deze periode ten koste van jezelf. Het zou kunnen dat je mensen gaat teleurstellen, maar mensen kunnen omgaan met teleursteling. Mensen kunnen je teleurstellen, maar je kan ook gewoon nu even omgaan met die teleurstelling. Het is niet omdat iedereen zo graag wil dat je hun lievelingseten gaat koken of de hele avond gaat deelnemen aan de geplande activiteiten, dat je dit ook moet gaan doen. Als je maar een poosje blijft en jullie dit jaar iets anders eten, zal iedereen het wel overleven. Laat daar geen twijfel over bestaan.

Rouwen is hard werken. Je hebt dan ook het recht om even een pauze te nemen van de feestdagen of van bepaalde tradities. Net zoals je deze tradities weer kan oppakken in de toekomst en nieuwe fantastische tradities kan gaan vorm geven samen met diegene die je lief zijn.

ROUWEN OVER HET VERLOOP VAN DE TIJD

Het jaar loopt stilaan op zijn einde. Meteen ook weer een nieuwe verjaardag die voor de deur staat. En met de jaren die voorbijgaan, is deze vaststelling soms heel confronterend. En natuurlijk zijn er dingen die beter worden met het ouder worden en de toekomst is nog steeds gevuld met nieuwe mogelijkheden maar soms is het ook gewoon tijd om even stil te staan.  De meeste onder ons vinden vrede in het voorbijgaan van de tijd maar als je de vraag stelt aan mensen over hun rouw komen er dingen als ‘het voorbijgaan van de jaren’, ‘ouder worden’ en ‘het gevoel van herinneringen die zachtjes vervagen in de tijd’.

Het leven ten volle omarmen betekent rouwen om het verleden en het heden ten volle waarderen. En een soort van gemis ervaren doorheen het verloop van de tijd is dan ook heel normaal. Al die ervaringen van gemis opsommen is waarschijnlijk een onmogelijke taak, maar er zijn een toch een paar die voor velen onder ons heel herkenbaar zijn.

Onze overleden geliefden verschuiven naar de achtergrond
Mensen die rouwen zijn heel gevoelig voor het verlopen van de tijd omdat ze kunnen worstelen met het gevoel dat er meer afstand komt tussen henzelf en de geliefde die ze verloren hebben met elk jaar dat voorbijgaat.

Het kan niet alleen moeilijk voelen om te denken dat het al zoveel jaren geleden is dat je geliefde gestorven is maar je kan ook worstelen met het feit dat de herinneringen aan hem of haar beginnen te vervagen. Sommige blijven misschien helder, anderen worden wazig en het kan op termijn heel lastig zijn om je de toon van hun stem, een geur of een gevoel nog te herinneren.

Onze herinneringen blijven achter in het verleden
Het vervagen van herinneringen kan als confronterend ervaren worden tijdens een rouwproces omdat deze herinneringen het enige zijn wat ons soms rest. Maar het kan ook gewoon in het leven van alledag knap lastig zijn om hiermee om te gaan. Je kan niet alleen je moeder missen maar je kan ook de dingen die je vroeger zo goed kende missen. Winkels waar ze vroeger leuke spullen verkochten en waar het zo fijn was om gewoon rond te snuisteren, ouderwetse telefooncellen of je favoriete restaurant dat er al lang niet meer is. Onderzoek heeft aangetoond dat herinneringen veranderen en vervagen met de tijd en het kan voelen alsof je belangrijke dingen in je leven aan het verliezen bent.

Tijd gaat vlugger als we ouder worden
Kan je ook voelen dat met ouder te worden, de tijd sneller lijkt te gaan? Er is zelf een verklaring voor. Fysieke tijd is een objectief gegeven maar je eigen perceptie van de tijd is veel meer subjectief en als je ouder wordt krijg je het gevoel dat de tijd sneller gaat.

Hoe meer vertrouwd de wereld rondom jou wordt, hoe minder informatie je brein moet wegschrijven en hoe vlugger de tijd lijkt te gaan. Tijd is een rekbaar ding, het zet uit als je al je verstandelijke vermogen inzet en krimpt weer in op het moment dat je vaststelt dat je iets al kent en alles verloopt zoals gepland. Dus ja, als we ouder worden, gaat de tijd veel sneller.

Plekken veranderen
Sommige mensen vinden het niet erg als objecten en vertrouwde plekken veranderen. Dat geldt niet voor iedereen. Gewoon omdat ze voor mensen een bepaalde uitstraling, betekenis of kracht hebben. Maar ook omdat de verandering een aanslag is op de herinneringen die ze koesteren.

Wij veranderen als we ouder worden
Ouder worden is een complex gegeven. We kunnen ons sterker en wijzer gaan voelen of we ervaren minder stress doorheen de jaren. We worden beter in het erkennen van dingen die echt belangrijk zijn voor ons en we gaan beter om met onze emoties en sociale conflicten.

Maar ouder worden brengt ook veel fysieke en cognitieve veranderingen met zich mee wat een rouwproces op gang kan brengen omdat we voelen dat we minder gezond zijn. Het kan zijn dat je de manier waarop je als mens gegroeid bent door de jaren bent gaan waarderen maar ondertussen zou het toch handig zijn als je het menu kon lezen zonder bril.

Ook de rollen die mensen hebben doorheen het leven veranderen. En het verlies van zo een rol kan hard binnenkomen. Als je kind het huis verlaat, gaat je ouderrol drastisch veranderen. Of je gaat op pensioen na een lange carrière. Toch is het zo dat als er een deur sluit, er een andere weer open gaat. Er is met andere woorden weer ruimte voor andere rollen op te nemen wat natuurlijk het verdriet om het verlies van je vertrouwde rol niet kan voorkomen.

Andere mensen veranderen
Ook al voel je de veranderingen in jezelf als iets gradueel, de verandering die je bij anderen ziet gebeuren lijken soms sneller te gaan. Kinderen worden volwassenen en ouders worden ouder in een oogopslag. Mensen worden geboren, worden ziek, sterven en vrienden komen en gaan. Het zijn dingen die een persoonlijk rouwgevoel kunnen veroorzaken verbonden met dood, afstand, vervreemding en verandering.

WANNEER EEN UITVAART OUDE PIJN WAKKER MAAKT

Het is ons waarschijnlijk allemaal al eens overkomen maar er met iemand over praten voelt vreemd. Want neen, dit zijn geen tranen voor de persoon die nu overleden is maar tranen voor mijn man die een aantal jaren geleden plotseling overleed of voor mijn grootmoeder die verleden jaar stierf. De kans is klein dat je dit gaat toegeven en in stilte voel je je toch wel een beetje schuldig dat je emoties niet echt bestemd zijn voor diegene waarvan je nu afscheid neemt.

Het gaat een beetjes als volgt: je gaat naar de begrafenis van de grootmoeder van een vriend - die je hoogstens twee keer hebt ontmoet in je leven - en ineens zijn er alleen maar tranen. Niet het heengaan van deze dame, die je slechts oppervlakkig hebt gekend, is de oorzaak van je tranenvloed maar de herinneringen aan de dood van je eigen grootmoeder of de dood van een goede vriend. Je voelt ineens allerlei emoties die je niet had verwacht en daar bovenop ook nog een schuldgevoel omdat je treurig bent om het heengaan van iemand anders. En dan ben je ook nog eens in de war omdat je dit niet echt hebt zien komen.

Elk overlijden is een trigger van verlies en rouw in je verleden.  Maar wat is een trigger nu juist? Het is iets in je omgeving dat maakt dat een gevoel dat je ooit hebt gekend weer heel snel naar de oppervlakte kan brengen.  Het kan iets zijn dat we zien, ruiken, proeven of horen maar het kunnen ook liedjes zijn, plekken, voedsel, mensen en al die andere dingen die je je kunt bedenken. Onnodig te zeggen dat een begrafenis gevuld is van beelden, geluiden en geuren die je mogelijk doen herinneren aan het verlies van je dierbare.

Hoe ga je daar nu mee om?

Vergeet niet dat deze ervaring compleet normaal is. Je kan je schuldig voelen maar dat ben je niet. We brengen allemaal onze verliesverhalen mee naar een uitvaart, dus de kans is groot dat die mensen die rond je zitten op dat moment een vergelijkbare ervaring hebben.

Wees voorbereid. Het kan zelf lastig zijn om met onze emoties om te gaan net wanneer we halsstarrig proberen ons er van af te sluiten. Je triggers leren kennen kan helpend zijn. Als je weet dat een uitvaart oud zeer naar boven brengt, dan kan je je beter voorbereiden om met deze emoties om te gaan.

Reflecteer op voorhand over je verdriet. Als je weet dat je naar een uitvaart gaat, neem dan even tijd om stil te staan bij diegene die jij verloren hebt.  Het zal je helpen om niet overstelpt te geraken door die emoties, die misschien al een tijdje naar de achtergrond waren geschoven.

Plan je ontsnappingsroute. De golf van emoties kunnen te groot zijn om er op dat moment mee om te gaan. Geef jezelf de toestemming om weg te gaan als het te lastig wordt. Ga achteraan zitten en carpool niet met iemand die misschien niet bereid is om samen met jou weg te gaan. Neem even pauze als je dat nodig hebt.

Aanvaard wat je voelt. Laat je schuldgevoelens los over het feit dat je rouwt om je eigen verlies. Het is gewoon prima om dankbaar te zijn voor de mensen die jij mist. Een uitvaart gaat over rouwen. We rouwen samen om diegene die is heengegaan maar brengen ook ons eigen verlies mee. Sta je jezelf die emoties toe.

Neem op je eigen manier afscheid. Als het voelt dat je eigen verdriet het afscheid in de weg staat, neem dan tijd voor je eigen ritueel wanneer je er klaar voor bent. En dat kan om het even welke vorm aannemen: van een stiltemoment thuis tot een bezoek aan het kerkhof op een later moment. Er is geen enkele regel die zegt dat het tijdstip van de begrafenis het enige of het beste moment is om van iemand afscheid te nemen.

ROUWEN IS OOK STEEDS OPNIEUW DE VERBINDING WEER OPZOEKEN

Het klinkt misschien vreemd, een relatie met iemand die overleden is of misschien toch ook niet?

Wij zien relaties meestal als de ontelbare verschillende types van verbindingen tussen mensen. Relaties tussen vrienden, tussen collega’s, tussen familie en bekenden. Het zijn heel nabije relaties of relaties op een afstandje, eenvoudige relaties of relaties die soms ook stress met zich meebrengen. Wat ze wel allemaal gemeen hebben, is dat het relaties tussen levenden zijn. Zo is het toch altijd?

In die zin denken we veelal ook als we rouwen dat de relatie met diegene die we verloren hebben voorgoed tot het verleden behoort. Gedurende de tijd die we samen hebben gedeeld, vulden we een doos met al de dingen die we deelden en nu lijkt die doos ineens voorgoed afgesloten. En natuurlijk kan je die doos dan wel terug open maken om naar het verleden te kijken maar het voelt meteen ook alsof we er nooit meer iets kunnen aan toevoegen. De relatie en al wat er bij hoorde is plots alleen nog maar een herinnering.  We kijken terug en voelen ons verbonden met de plekken waar we ooit samen waren en met de dingen waar de andere ook zo dol op was. We kijken in de doos om ons te kunnen herinneren wie die mensen waren toen ze nog leefden en herinneren ons wat ze vertelden en glimlachen dankbaar om het wijze advies dat ze ons gaven.

Doorheen de tijd kom je dan tot besef dat de relatie misschien ook in het heden kan bestaan op het moment dat er boeken, muziek of mensen in ons leven komen die je geliefde ook zou waarderen. Deze subtiele nieuwe connecties kunnen pijnlijk zijn door het feit dat ze in de eerste plaats het gemis wakker maken. Maar het kunnen ook bronnen van troost zijn omdat het verbindingen zijn die je nog steeds kan ervaren in het leven van alledag.

Je zou je kunnen voorstellen hoe je geliefden deze nieuwe dingen in hun leven hadden verwelkomd. Welke films zouden hun aandacht getrokken hebben de voorbije maanden? Wat zouden ze vinden van jouw nieuwe jurk? Welke raad zouden ze je nu geven in lastige kwesties? Misschien kan je naar plekken gaan die ze zo graag wilden zien maar nooit hebben bezocht. Het kan je doen beseffen dat je relatie niet zo maar bevroren is in de tijd of vastgezet in het verleden. Je kan gewoon altijd nieuwe dingen toevoegen aan de doos.

Ondertussen heb ik geleerd dat rouwen ook gaat om een relatie te hebben met diegene die je hebt verloren. Zo niet is het heden slechts een pijnlijke herinnering aan het feit dat ze er niet meer zijn. Je kunt niet blijven staan bij dat verleden in de hoop dat je ooit die oude verbinding weer zal vinden en bij het feit dat het heden alleen maar lijkt te gaan over afscheid en pijn. Het nu herbergt ook heel veel nieuwe mogelijke verbindingen in met je geliefden voor diegene die er wil op zoek naar gaan. Net zoals mensen en relaties veranderen doorheen het leven, zo kunnen mensen en relaties ook groeien en evolueren doorheen de dood. Je moet er alleen naar willen kijken in het nu en niet maar alleen in het verleden.

WAT BETEKENT HET OM JE RELATIE MET ROUW TE VERANDEREN?

Er zijn van die vervelende dingen die voorbijgaan in het leven zoals een zware verkoudheid of een ruzie met een goede vriendin of vriend. Het zijn zaken die je leven even overhoop zetten en in het beste geval leer je er iets van vooraleer je het los laat om weer verder te gaan. Vele ervaringen in ons leven volgen dit patroon. Er zijn nu eenmaal zaken die we gewoon beter achter ons laten omdat ze er eigenlijk niet echt toe doen.

Dat betekent ook niet dat we zo maar lichtjes over alle pijnlijk ervaringen op ons pad heen moeten stappen. Er zijn momenten in het leven wanneer dit gewoon niet mogelijk is. Mensen kunnen niet altijd de manier waarop ze denken, voelen of zich gedragen veranderen gewoon omdat ze dat graag willen. Er zijn ervaringen in het leven die medicijnen niet kunnen helen. Mensen die te maken krijgen met gemis en trauma zullen je vertellen dat het niet gaat om deze dingen zo maar eventjes gewoon achter te laten in het verleden en weer verder te gaan. Wat ze wel ervaren hebben dat ze hun relatie met bijhorende gedachten, herinneringen, gedragingen en emoties kunnen veranderen.

Wanneer we een dierbare verliezen, is iets als ‘er over geraken’ of ‘vergeten’ voor de meeste onder ons ondenkbaar. Toch zijn veel mensen er nog steeds van overtuigd dat rouw iets is dat stopt op een bepaald moment in de tijd. In vele gemeenschappen leeft het idee dat rouw een lineaire route is met een duidelijk eindpunt. Dat betekent meestal ook dat men mensen gaat aanmoedigen om vooruit te kijken en om het verdriet los te laten. Het lijkt dan alsof verdriet net zoals het snelstromend water van een rivier onder een brug dient te verdwijnen om nooit meer terug te komen.

De realiteit van rouw is dat het meestal als een schaduw bij je blijft tot op het moment dat je zelf sterft. Een idee dat voor velen, die de pijn van de rouw elke dag opnieuw moeten dragen, als ondraaglijk zal ervaren worden. Toch kan doorheen de tijd de impact van rouw op je leven drastisch veranderen. Op het moment dat je je relatie met rouw kan herdefiniëren door niet langer te vechten maar door stapje voor stapje je hoofd te buigen voor iets dat groter is dan jezelf,  is de kans groot dat je op termijn ook hoop en heling kan vinden. Rouw is een metgezel in je leven die om acceptatie vraagt en dan kan er ook weer ruimte ontstaan voor troost, het koesteren van positieve herinneringen en het werken aan een blijvende band met de overledene over de grens van leven en dood heen.

Het is misschien moeilijk om te geloven als je het nog nooit echt hebt ervaren hoe rouw op deze manier in je leven kan verweven worden. Het lastige is ook dat er geen regeltjes of kunstjes voor om dit te realiseren. Net zoals rouw uniek is en relaties uniek zijn, zo zal ook jouw relatie met rouw en met wat je verloren bent evolueren op een complexe en unieke manier die bij jou past.

TIJD NEMEN OM TE ROUWEN NA VERLIES VAN WERK

Contracten die niet hernieuwd worden, collectief ontslag of gewoon ontslag, het raakt je heel persoonlijk als je plots een job moet achterlaten niet wetende wat de toekomst gaat brengen. Het zijn uitdagende momenten en je zal je waarschijnlijk afvragen hoe je de komende tijd verder moet.

Is er dan sprake van rouw na verlies van werk? Als je goed kijkt dan zie je dat het feit dat je je werk verliest ook een stroom van overweldigende emoties in je leven kan brengen zoals angst, verdriet en onbegrip. En in die zin wordt het dan ook vergeleken met een rouwproces. Maar is dit nu allemaal niet wat overdreven?

Rouw wordt vaak verbonden met het verlies van iets of iemand dierbaar. Momenten van verlies en rouw doorkruisen regelmatig onze levensloop: het verlies van iemand die ons dierbaar is, werk of een huis. Het eerste rouwproces is er al wanneer we de eerste keer gescheiden worden van onze moeder. Zonder te proberen een rangorde te maken in de verschillende verliessituaties en het ermee verbonden emotionele lijden is het psychologische mechanisme erachter veel gelijklopend.

Wanneer je een ontslag te verwerken krijgt, wordt je tegen je wil in, gescheiden van het bedrijf waarvoor je werkte. Het vraagt om onthechting van de plek waar je werkte en het team waarmee je samen werkte tot op dat moment. En er is tijd nodig om met deze veranderingen om te gaan.

Elke omwenteling in onze werkomgeving vraagt om een aanpassing. Het is natuurlijk afhankelijk van het feit of de situatie een keuze is of geforceerd werd onder invloed van anderen. In geval van vrijwillig vertrek en het feit dat je dan zelf de beslissing neemt om weg te gaan,  maakt het proces van aanvaarding van de nieuwe situatie waarschijnlijk eenvoudiger omdat je er controle over hebt. En dat verandert alles. Hoe meer controle je hebt over een situatie, hoe minder je er onder gaat lijden.

Wat gaat er door je hoofd als je een job verliest? Kubler-Ross, een van de pioniers op het vlak van rouw, identificeerde verschillende fases in het rouwproces wat ze de vijf stadia van rouw noemde. En ook al zijn er ondertussen veel nieuwe meer volledige rouwmodellen ontstaan, dit model is het misschien een eerste voorzichtige referentie om te kijken welke emoties er kunnen ontstaan na het verlies van werk.

Shock en ontkenning: een weigering om te geloven wat er gebeurd is. Lusteloosheid en verlamming wanneer je geconfronteerd wordt met de gebeurtenissen die je leven overhoop halen.

Woede: willen uithalen naar iets of iemand. Een sterk gevoel van oneerlijkheid en zoeken naar schuldigen in dit geval misschien je werkgever.

Onderhandelen: onderhandelen met jezelf en excuses maken omdat je even niet vooruit gaat in het leven.

Depressie: je verslagen voelen en het verlangen om toe te geven aan je verdriet.

Aanvaarding: dingen krijgen een plek, de wond is niet langer open en rauw en je bent op het punt gekomen dat je de dingen kan aanvaarden en verder gaan.

Dit theoretisch model kan een eerste beeld geven van de wildwaterbaan waarin we terecht komen in tijden van crisis ook al gaat iedereen niet door al de beschreven emoties. Er is geen standaard proces, geen identiek patroon waar iedereen perfect zal inpassen.  Je hoeft niet noodzakelijk alle emoties voelen van alle beschreven stages. Een rouwproces is ver van lineair en in veel gevallen is er sprake van twee stappen voorwaarts en een stap terug.

ROUWEN GAAT NIET OVER AFSLUITEN

Er zijn meerdere redenen waarom mensen verwachten dat je een rouwproces ergens in de toekomst kan afsluiten. In het verleden hebben de verschillende geformuleerde rouwmodellen de indruk gewekt dat rouw verloopt via een aantal vaststaande stadia of taken. Dus denken veel mensen dat rouw een eindig proces is met een duidelijk begin en einde.

Als je aan mensen vraagt wat ze weten over rouw, dan kom je uit bij dingen als ontkenning, kwaadheid, onderhandeling, depressie en aanvaarding bovenaan de lijst. Gewoon omdat de iedereen wel eens gehoord heeft van Kubler-Ross en de ‘vijf stadia in rouw’ en men er van uit gaat dat dit de daadwerkelijke beschrijving van een rouwproces is. Men gaat er van uit dat het doorlopen van deze taken of gewoon het verloop van de tijd uiteindelijk zal leiden tot het kunnen afsluiten van een rouwproces. Maar dat is niet hoe rouw werkt.

Een andere reden waarom mensen afsluiting zoeken in rouw is dat ze geloven dat rouw alleen maar bestaat uit alles wat ongemakkelijk, pijnlijk en negatief is . Het overlijden van iemand die we liefhebben is een regelrechte nachtmerrie. Wanneer je dan zegt dat rouw geen eindpunt heeft, is als zeggen dat die nachtmerrie nooit meer zal stoppen.

Zoals alle levende organismen doen mensen er alles aan om pijn te vermijden. Het idee om met chronische pijn te moeten leven zonder ooit nog verlichting te kunnen vinden, gaat tegen onze instincten in. Maar rouw is veel meer genuanceerd en complexer dan mensen begrijpen totdat ze het zelf hebben ervaren.

De meeste rouwende mensen zullen je zeggen dat de pijn zachter wordt maar ook nooit meer echt weggaat net als de liefde die je voelde nooit weg zal gaan. Rouwen betekent iemand liefhebben ondanks het feit dat je haar of zijn fysieke afwezigheid dagelijks moet missen.

Om het met de woorden van filosoof en schrijver Thomas Attig te zeggen: Wanneer we leren om lief te hebben ook al zijn we gescheiden van elkaar, dan vervullen we ons diep verlangen om die liefde in stand te houden en de liefde van onze geliefde te blijven voelen. En we vervullen hun verlangen om herinnerd te worden en gekoesterd voor wat ze ons hebben gegeven hebben en nog  steeds geven over de grens van leven en dood heen.

Rouwen is iemand lief hebben waarmee we niet meer herenigd kunnen worden. Wat meteen betekent dat we ook na vele jaren op bepaalde momenten in ons leven nog steeds eindeloos verlangen, pijn en verdriet kunnen voelen.  En dat is wat de liefde en het leven doen met ons.

4 MANIEREN OM IN CONTACT TE KOMEN MET JE ROUW

Er kunnen verschillende redenen zijn waarom de rouw om een verlies niet altijd echt voelbaar is. Soms gaat het over vermijding en ontkenning van de pijn en dan is er de vraag: hoe kan ik in contact komen met mijn rouw omdat het voor mij niet echt goed voelt om me niet te kunnen verbinden met mijn verdriet en de herinneringen aan wat ik allemaal ben verloren.

De wens om rouw te voelen kan voor sommigen vreemd overkomen. Want soms wil je gewoon wat minder voelen van al die ongemakkelijke dingen dat rouwen met je doet. Waarom er dan mee in contact willen komen? En dat is natuurlijk zo, maar toch zijn er ook goede redenen om je verdriet echt te kunnen voelen.  

• Gewoon omdat niets voelen ook heel ongemakkelijk kan zijn.

• Of rouw nu heel veel plek neemt in je leven of zich erg diep verborgen binnen in jouw verborgen zit, het zal altijd een rol spelen in je leven. En weet ook dat de pijnlijke emoties zachter zullen worden doorheen de tijd ook al zal het verlies altijd bij je blijven.

• Herinneringen aan je geliefde, jullie leven samen en het definitieve afscheid vormen een belangrijk onderdeel van jullie geschiedenis samen. En ze maken nog steeds integraal deel uit van je huidige leven. Je verbinden met je verleden laat je toe om belangrijke dingen over het leven, verlies, rouw en heling te leren.

• Rouw vermijden is ook de verbinding verbreken met herinneringen. Manieren vinden om weer te verbinden via herinneringen en nieuwe wegen om een vernieuwde relatie aan te gaan met onze geliefden over de grens van leven en dood, kan heel erg helend zijn. En dan moet je soms eerst door de meest duistere passages het rouwproces om dat voor elkaar te krijgen.

Er zijn manieren om in contact te komen met je verdriet.

Zoek bewust de vermijding op.

Een oorzaak van afwezige rouw is in veel gevallen het feit dat mensen de pijnlijke gedachten en emoties verbonden met rouw niet willen ervaren. Ze vermijden hun rouw door zich te isoleren van anderen, vermijden alles dat herinneringen naar boven kan brengen of gebruiken middelen die hen in een roes brengen zodat ze kunnen vergeten.  Of ze zeggen gewoon dat ze zich prima voelen en gaan gewoon weer verder met het alledaagse leven.

En een beetje vermijding kan best helpend zijn. Soms moet je even het gevoel hebben dat je sterk bent zodat je je kan focussen op werk of school. En dat is ook goed voor jezelf zorgen voor zover je ook tijd maakt om met je verdriet om te gaan.

Vind jouw manier om met je rouw om te gaan.

De vermijding aangaan kan betekenen dat je naar specifieke plekken gaat waar je herinneringen kan ophalen aan je geliefde of de confrontatie aangaat met pijnlijke herinneringen. Of dat je gewoon nieuwe manieren tracht te vinden om met die moeilijke gevoelens om te gaan. Dit kan uitdagend zijn, maar met wat veerkracht en eventueel steun van anderen kan er heel wat veranderen

Sommigen willen graag hun ervaring delen met anderen in therapie, een rouwgroep of bij een goede vriend. Maar ook gewoon lezen over rouw kan heel wat steun geven. Niet iedereen is een prater en niet iedereen is een deler. Veel mensen beschikken over de artistieke talenten om hun rouw uitdrukking te geven door schrijven, fotografie, schilderkunst of muziek.

Leer over rouw

Leren over rouw kan helpend zijn op verschillende manieren. Sommige mensen zijn nu eenmaal meer cognitief in hun verdriet en analytischer in het omgaan met pijnlijke gevoelens. Ze kunnen troost vinden in het begrijpen van de verschillende rouwconcepten en te bedenken hoe hun rouw daar in past.

Een andere goede reden om te leren over rouw is dat het je een breed perspectief kan bieden over wat rouw allemaal kan betekenen. Soms denken mensen dat ze niet rouwen omdat ze het totale plaatje van wat normaal is in rouw niet kennen. Misschien rouw je en ziet dat er anders uit dan je had verwacht.

Vind manieren om te verbinden met je diegene die je verloren bent

Je rouw en je liefde maken deel uit van een zelfde continuüm. Wanneer je naar de kern gaat, kan je alleen maar besluiten dat rouw liefde is.

Rouw is de onwil van de liefde om het op te geven en te laten gaan. Het rekt de bestaande banden en herdefinieert grenzen over tijd en ruimte en creëert op die manier een mogelijkheid om iemand lief te hebben ook in de definitieve afwezigheid van de andere.

Wanneer het eerste intense vuur van de emoties gekoeld is, vinden mensen meestal een weg om een beetje verdriet in hun leven toe te staan indien die pijn ook betekent dat ze zich op een of andere manier verbonden blijven voelen met hun geliefden. Een belangrijk gedeelte van rouw is dat mensen manieren vinden om de relatie verder te zetten ondanks de fysieke afwezigheid van de geliefde.  En deze vernieuwde ontmoeting kan troost bieden en mensen helpen de uitdagingen van het leven weer aan te gaan.

BOEK

Afscheid nemen van een persoon, een dier of een dierbare plek. Alle kinderen krijgen er vroeg of laat mee te maken. Maar hoe ga je om met dat verlies en wat doe je als je iets of iemand mist? Hoe werkt het als iemand er niet meer is? Is doodgaan eng? En wat zegt doodgaan over het leven?

Met dit soort vragen stimuleert Stine Jensen kinderen om na te denken over hun gevoelens op het moment dat ze afscheid moeten nemen van iets dat hun dierbaar is. Vanzelfsprekend denk je bij een boek over afscheid aan de dood. De dood is immers het allergrootste afscheid en onomkeerbaar. Bij zo een groot afscheid komen vaak heel verschillende gevoelens naar boven en dat kan heel verwarrend zijn, of het nu om een huisdier of een mens gaat.

Maar behalve voor de dood is er ook aandacht voor afscheid nemen tijdens andere momenten in je leven zoals bij een verhuizing of scheiding. Het maakt je bewust dat gevoelens van rouw op allerlei momenten naar boven kunnen komen en dat deze gevoelens zich er kunnen en mogen zijn bij het omgaan met veranderingen. Tegelijkertijd laat het boek ook de mooie kanten zien: dat een verandering ook fijn kan zijn en dat verdriet ook heel waardevol kan zijn, omdat het je doet beseffen wat iemand of iets voor je heeft betekend.

Rouwen, daar gaat dit boek over en wat je dan allemaal kunt voelen en dat die gevoelens er gewoon mogen zijn. Het boek legt uit waar die gevoelens vandaan kunnen komen en wisselt deze uitleg af met kinderbrieven over ervaringen, reacties van kinderen, vragen aan de lezer en briefjes met weetjes.

Filosofe Stine Jensen wil in dit boek kinderen bewust maken van hun gevoelens die naar boven komen als je ergens afscheid van moet nemen en stimuleert hen om over die gevoelens na te denken. Aan de hand van herkenbare situaties, waargebeurde anekdotes en filosofische wijsheden krijgenkinderen inzichten en tips om met verlies of verandering om te gaan. Het is een heel mooi geïllustreerd boek om kinderen te helpen bij het begrijpen van hun gevoelens en biedt troost voor kinderen die door een rouwproces gaan.

ALLES WAT WAS

Stine Jensen met illustraties van Marijke Klompmaker
Uitgever Kluitman
EAN 9789020622430

ROUW VERGELIJKEN EN WAAROM WE DAT NIET MOETEN DOEN

We leren over het leven door observatie van de anderen om ons heen. Onze familie en vrienden zijn als het ware een referentie om onszelf en de wereld beter te begrijpen en te definiëren. En zo ook met onze gevoelens van rouw. Alleen zijn nu net verlies en rouw dingen die je niet kan vergelijken. Rouw is niet objectief meetbaar en niet iedereen ondergaat een verlies op dezelfde manier ook al ervaren mensen gelijkaardige verliezen.

Rouwende mensen hebben wel een ding gemeen: ze ervaren een verlies. Maar hun ervaringen zijn heel divers en subjectief en ook nog eens afhankelijk van verschillende persoonlijke factoren. Vergelijken heeft dus geen enkele zin. En vergelijken betekent meteen ook het gevaar om een hiërarchie in rouw te construeren wat mensen rangschikt in hun verlies. En die hiërarchie betekent ook dat iemand minder recht zou hebben op steun of erkenning voor zijn of haar verlies.

We ervaren allemaal verlies doorheen ons leven. Rouw is een universele menselijke ervaring en toch ook altijd verschillend net als de mens zelf. Het verlies kan ontzettend indringend en verwoestend werken in iemands leven en toch is dat verlies niet minder of meer belangrijk in vergelijking met het verlies van iemand anders als we het op een globale schaal bekijken. Het blijft een paradoxale ervaring.

Feit is dat we allemaal zo graag willen dat onze pijn erkenning krijgt omdat het onze waarheid is. Als rouw voor jouw een levensbedreigende ervaring is dan wil je ook niet echt dat het ergens geplaatst wordt in vakje van verliezen die naar jouw aanvoelen minder ingrijpend zijn. Maar rouw hoeft niet afgewogen te worden om valide of belangrijk te zijn. Het verlies van werk, een droom, een relatie of een huisdier kan als minder ontwrichtend beschouwd worden maar dat maakt het verlies nog niet licht om te dragen gewoon omdat er ergere dingen zijn die kunnen gebeuren.

Rouw vergelijken lijkt ook onnodige grenzen tussen mensen te creëren die anders elkaar zouden steunen. Je kan nooit echt weten waar een ander doorgaat maar je kan wel begrijpen wat lijden kan betekenen in een mensenleven gewoon omdat je het waarschijnlijk zelf al hebt ervaren. Als er iets is dat we kunnen leren van de universele ervaring die rouw is, dan is dat we altijd in de mogelijkheid zijn om compassie en empathie te voelen naar anderen die door een vergelijkbaar proces gaan. En we weten uit ervaring maar al te goed wat de werkelijke waarde is van het oprecht respecteren en honoreren van iemand anders verlies. En daarbij maakt het echt niet uit wat dat verlies nu exact is.

GA OP MEDIA DIEET

Laten we eerlijk zijn, het nieuws van alledag is niet om echt vrolijk van te worden. En waarschijnlijk is het niet eens erger dan vroeger maar geen enkele generatie voor ons heeft ooit de mogelijkheid gehad om 24 uur per dag geconnecteerd te zijn.

De media overload van internet, televisie, social media en tijdschriften is niet zonder consequenties. Het feit dat we zo druk zijn om met al wat er gebeurd in de wereld om ons heen, doet ons soms vergeten hoe hard al die dingen ons dagelijks beïnvloeden overal waar we komen en dit 24 uur per dag.

Het overspoelt je bijna letterlijk en toch blijf je kijken en lezen. En misschien maak je tussendoor toch even tijd om te gaan wandelen maar voor je het weet begin je een gesprek met de buren die je overstelpen met nieuwe informatie. Het voelt alsof we nooit echt kunnen ontsnappen.  En dan kan je je afvragen of er echt iets mis is met deze overvloed aan informatie. Een paar bedenkingen in de kantlijn.

• De beelden waar we elke dag mee geconfronteerd worden, kunnen extreem realistisch en vol emotie zijn. En we kijken  er soms uren naar. Tijd genoeg om er de negatieve invloed van te ondervinden zeker op momenten dat we zelf emotioneel kwetsbaar zijn.

• Het kan ons eigen verdriet wakker maken. De beelden die we te zien krijgen, kunnen ons herinneren aan het overlijden van een dierbare. Informatie van aan de andere kant van de wereld kan ons heel eenvoudig terugbrengen naar een stressvolle situatie waar we ons ooit in bevonden.

• Er is nooit een pauze. Het gaat maar door 24 uur op  24 uur via verschillende mediakanalen. En iedereen praat er over. Het kan moeilijk zijn om tijd en ruimte te vinden weg van de intensiteit van beelden die continu aan ons voorbij komen.

Kan je toch iets doen om te ontsnappen? Er zijn manieren om een pauze te krijgen van de dagelijkse overdosis aan beelden en informatie.

• Beperk de dosis informatie per dag. Sluit alle media gedurende een tijd af en ga iets anders doen.

• Voorzie vaste tijdstippen voor je updates, bijvoorbeeld een afgebakend moment in de ochtend en eentje in de avond. Gebruik de rest van de dag voor andere dingen.

• Blijf bij die routine. Ook als je laat werkt of er onverwachte dingen gebeuren.

• Haal de druk van al die gevoelens die de media bij je wakker maken door regelmatig een pauze in te lassen en iets anders te gaan doen.

• Ga voor een wandeling of ga lopen.

• Lees een boek.

• Wees creatief met kunst, fotografie, tekenen, schrijven, …

• Neem tijd om met de kinderen te spelen.

• Wees zelfbewust. Als je gespannen, angstig of depressief bent, voel dan ook heel bewust hoe al die niet aflatende informatie op je inwerkt. Zorg in de eerste plaats goed voor jezelf.

• Maak een inventaris van de goede en inspirerende dingen in je leven, plaatsen die je dierbaar zijn en mensen waar je om geeft.

• Overweeg een massage, meditatie of yoga bij fysieke stress.

• Hou een dagboek bij.

• Doe iets productief voor de gemeenschap in de tijd die vrij komt.

• Vertel anderen dat je een pauze nodig hebt. Laat vrienden en familie weten dat je je overspoeld voelt door al wat er dagelijks op je afkomt.  Het kan ook dat anderen je voorstel met twee handen verwelkomen en je voorbeeld gaan volgen.

• Overweeg een volledige detox van alle beelden en boodschappen die dagelijks verspreid worden. Dit is geen ontkenning of vermijding, het is gewoon een strategie om dingen weer in een juist perspectief te plaatsen en een bewijs aan jezelf dat je een hele dag kan leven zonder al media invloed.

 

ROUWEN TIJDENS DE VAKANTIE - 7 TIPS OM ER MEE OM TE GAAN

1. De vakantie hoeft niet perfect te zijn.

Bescherm jezelf door er niet van uit te gaan dat deze vakantie perfect zal worden. Hoe mooi het hotel ook is of hoe prachtig het uitzicht, er zal altijd een gemis zijn en die realiteit is er gewoon.

Maar besef dat je ook niets te bewijzen hebt en al helemaal niet aan iemand anders. Mensen gaan er van uit dat ze moedig moeten zijn om anderen te overtuigen dat ze het goed doen. 

Samen met herinneringen bovenhalen aan voorbije vakanties en de fijne momenten die er waren, kan de banden met je familie of reisgenoten versterken en jou ondersteunen in je rouw.

2. Wees flexibel.

Vakantie is veelal ook traditie en traditie ligt gevoelig in rouw. Het biedt veiligheid en vormt de verbinding tussen het verleden en heden.

Met een traditie breken kan dan soms een bijkomend gevoel van verlies geven. Mensen behouden de dingen graag zoals ze waren maar dat maakt het gemis soms nog groter. Het grote verschil van de afwezigheid van de andere kan dan ineens heel tastbaar worden.

3. Oefen alvast met ‘neen’ zeggen.

Vakantie kan ook een tijd van verplichtingen, drukte en stress zijn. Een bijkomende uitdaging voor iemand waarvan de fysieke, emotionele en mentale energie soms aangetast is door het rouwen.

Als je dan ook nog iemand bent die altijd ‘ja’ zegt op uitnodigingen en vragen van anderen, kan het nu het moment zijn om een paar keer bewust ‘neen’ te zeggen de komende tijd. Dat wil niet zeggen dat je je afzijdig moet gaan houden van alles en iedereen maar het is misschien het moment om prioriteiten te stellen en goed voor jezelf te zorgen.

4. Ga voor me-time!

Als je dan toch ‘neen’ hebt gezegd, is het misschien het uitgelezen moment om die vrijgekomen tijd te investeren in je eigen welzijn. Plan concrete momenten in je kalender en ga bewust voor pauzes tijdens drukke activiteiten en samenkomsten.

5. Vraag om hulp bij je omgeving.

Je bent niet alleen, ook al voelt dat soms zo. En ook al heb je geen vrienden of familie waar je kan op rekenen, er zijn ook veel andere organisaties die hulp en ondersteuning aanbieden en die je waarschijnlijk een eindje op weg kunnen zetten.  Zeker het proberen waard ook als zal het misschien even zoeken zijn wat bij je past.

6. Sta jezelf momenten van welbevinden en vreugde toe.

Weet vooral dat wat je ook voelt, het allemaal ok is ook al ervaar je dat misschien niet zo. Maar wees ook niet verbaasd als je jezelf betrapt op het moment dat je naar iemand glimlacht of gewoon lacht om iets grappig. Volg die blije golf en voel je niet schuldig.

7. Vind momenten om weer te verbinden.

Een van de beste manieren om de pijn van het gemis tijdens de vakantie te hanteren, is wegen te vinden om opnieuw te verbinden met wat je hebt verloren en de nagedachtenis voorzichtig en respectvol te verweven met je nieuwe ervaringen tijdens deze vakantieweken.

 

DE BLIJVENDE BAND ALS BRON VAN STEUN EN TROOST

De blijvende band is een idee dat helderheid, normalisering en begrip kan brengen voor iedereen die er voor het eerst mee kennis maakt. Het voelt ineens allemaal heel logisch en het is alsof je het al lang wist. Alleen was je daar niet zo bewust van tot iemand anders het onder woorden brengt.

Maar wat is dit begrip nu exact? Als je er nog niet heb van gehoord, ben je niet alleen. Het is een begrip uit de rouwliteratuur en dus niet direct favoriete lectuur voor velen onder ons.

Dus even terug in de tijd. Het begrip zag het levenslicht in 1996 in een boek: Continuing Bonds: New Understandings of Grief geschreven door Klass, Silverman en Nickman. Hun werk stelde de toen geldende lineaire modellen van rouw in vraag. Die modellen gingen uit van aanvaarding en onthechting na de dood van een iemand dierbaar. Een blijvende band werd binnen deze modellen gezien als pathologisch.

Klass en zijn collega’s waren het hier niet mee eens en werkten aan een nieuw paradigma waarbinnen het als heel normaal wordt gezien dat rouwden hun band met de overledene niet verbroken willen zien. Tijdens hun onderzoek stelden ze vast dat deze blijvende band troost en ondersteuning gaf bij het omgaan met verlies en de aanpassing naar een nieuw en ander leven na het verlies van een dierbare.

Ondertussen is er al heel veel geschreven over de blijvende band. Logisch omdat het voor veel mensen een gevoel van welbevinden met zich meebrengt en de bevestiging dat ze de band met hun geliefde mogen verder zetten zonder het gevoel te krijgen dat het iets is dat niet kan of niet mag.

De blijvende band geeft erkenning aan het feit dat rouw een proces is zonder einddatum.

Rouw kent geen eindpunt. Het is niet iets waar je eenvoudigweg door moet maar het verlies wordt een deel van jou verweven in je leven. Voor altijd. Het goede nieuws is dat na verloop van tijd de pijn van het verlies kan evolueren tot een meer vredige, positieve aanwezigheid in je leven waar warme herinneringen en connectie met je geliefde opnieuw kan bestaan zij onder een andere vorm.

De blijvende band vertelt over het feit dat het normaal is om verbonden te blijven over de dood heen.
Het ondersteunt het idee dan we ook in rouw verbonden blijven. We onthechten niet of laten ze niet achter. En deze relatie evolueert met ons mee naargelang we ouder worden en we de dingen anders gaan zien in ons leven. We laten onze geliefden niet achter, we dragen ze mee doorheen ons leven en in ons hart.

De blijvende band bepaalt veel van onze dagelijkse rouwrituelen.
Vasthouden aan voorwerpen die herinneringen in zich dragen, kleine dagelijkse gewoonten, rituelen, praten met de overledenen, plekken bezoeken waar je je dicht bij hen kan voelen, gedachten en herinneringen die langs komen, het zijn allemaal manieren waarop mensen de band met een overledene bestendigen. En het zijn dingen die voor vele rouwenden als heel natuurlijk overkomen, maar die door onze cultuur en de gemeenschap waarbinnen we leven niet altijd als helend of aanvaardbaar worden gezien.

De blijvende band helpt je om te gaan me je verdriet.
Gehecht blijven aan je overleden dierbare wordt soms nog als pathologisch gezien. En veel mensen vragen zich dan ook af of het wel goed  is om die band te willen bewaren. Betekent het dan niet dat ik niet goed omga met mijn rouwproces? Zit ik vast? Moet ik me zorgen maken? Uit onderzoek blijkt dat de band me een geliefde bewaren over de dood heen het rouwproces vergemakkelijkt en het aanpassen aan het nieuwe leven ondersteunt.

Dus ja, het is normaal en het mag. En natuurlijk zijn er omstandigheden waar een blijvende band met de overledenen niet helend is. Net zoals relaties tussen levenden ingewikkeld kunnen zijn, zo kunnen relaties die voor de dood verwarrend en moeilijk waren dat ook na de dood blijven.

DE JUISTE WOORDEN VINDEN

Het blijft moeilijk. Wat moet je zeggen tegen iemand die rouwt? Stilletjes hoopt iedereen dat er pasklare antwoorden zijn, maar die bestaan spijtig genoeg niet als het over rouwen gaat. En als je rouwenden concreet vraagt wat helpend is, krijg je heel verschillende en soms tegenstrijdige antwoorden. Maar waarom is het zo moeilijk om de juiste woorden te vinden?

Wel, het is precies zoals het gaat met mensen.  Wat voor de ene weldoend is, kan voor de andere helemaal fout aanvoelen. En een juiste timing kan ook een heel verschil maken. Je kan maar pech hebben en op het verkeerde moment bij iemand binnenvallen met je wijze woorden. Of je kan het gevoel hebben dat je precies weet wat je moet vertellen maar dat het een heel verkeerde boodschap is voor diegene die op dat moment naast jou zit met zijn verdriet.

En soms zijn er heel specifieke concrete woorden nodig en soms kan je best heel algemeen blijven. Het blijft een kwestie van aanvoelen en afstemmen.

Mensen zoeken in de eerste plaats vaak naar taal om iemand een beter gevoel te geven maar in veel gevallen heeft het niet eens te maken met wat je zegt maar hoe je ondersteunend aanwezig je kan blijven. De vraag is of je ook gewoon kan blijven en niet weten.

Voor wie ondanks dit alles toch naar woorden zoekt, een paar suggesties…

1. Ik kan de juiste woorden niet vinden.

2. Je moet niet praten. Ik zal gewoon naast je zitten.

3. We praten veel over hem waarbij we herinneringen delen.

4. Is het is ok om slechte dagen te hebben omdat ze je herinneren aan hoeveel je van hen hield en de goede dagen herinneren je er aan dat ze bij je zijn.

5. Ze is nooit ver weg.

6. Ik kan niet begrijpen hoe je je voelt, maar ik ben er.

7. Laat het me weten als ik kan helpen.

8. Je mag altijd met mijn over je moeder praten – ook over 5, 10, 30 jaar.

9. Vertel me over je moeder.

10. Je vader was een geweldige man.

11. Ze heeft alleen maar haar adres veranderd.

12. Rouw heeft geen vervaldatum.

13. We zullen hem nooit vergeten.

14. Ik weet niet wat te zeggen, maar ik kan luisteren.

15. Hij zou trots op je zijn.

16. Op een dag zal je over haar praten en zal er eerst een glimlach komen voor de tranen komen.

17. Wees zacht voor jezelf zoals je ook altijd zacht bent voor anderen.

18. Je zal er niet ’over’ geraken, je zal er ‘door’ geraken.

19. Er is geen goede of slechte weg om te rouwen. Je leven is voorgoed veranderd.

20. Je mag je voelen zoals je je nu voelt omdat het jouw ervaring is en niet die van iemand anders.

FELICITEER JEZELF, STAP VOOR STAP GA JE OM MET JE VERLIES

Neen, serieus! Je doet het! Je bent aan het overleven. Je ademt in en uit en ondertussen zet je voorzichtig een voet voor de andere. In het verleden zou je er waarschijnlijk niet eens hebben bij stilgestaan dat dit belangrijke bewegingen zijn. Maar dat was voor je bent beginnen lopen in de schaduw van de rouw.

Omgaan met rouw is kleine dingen doen en kleine stappen nemen, allemaal acties die ons gevoel van welzijn beetje bij beetje doen bewegen naar iets dat beter voelt. De keerzijde hiervan is dat rouw kan voelen als een tergend langzaam proces. Het positieve hieraan is dat het harde werk kan gebeuren in handelbare dosissen en dat je er waarschijnlijk al aan begonnen bent zonder het goed en wel te beseffen. Dus, gefeliciteerd. Je doet het echt. Je gaat om met de rouw in je leven.

En velen zullen zich waarschijnlijk niet zo gelukkig voelen met deze lofbetuiging. Rouw veroorzaakt nu eenmaal veel twijfel en zelftwijfel. Veel mensen voelen zich niet lekker in hun vel omdat ze zich steeds vergelijken met wat ze wisten over zichzelf voor het rouwproces. Als je die vergelijking maakt, stop ermee! Als je jezelf nu vergelijkt met een meer perfect beeld van jezelf, loop je het risico dat je ook niet ziet welke kleine alledaagse overwinningen je maakt en zal je nooit merken hoe ver je al bent geraakt op je pad.

Al te veel mensen voelen zich ongelukkig omdat ze niet in staat lijken om over de pijn heen te komen en het leven weer op te pakken, om terug naar het normale te gaan, om sterk te zijn, om inspirerend te zijn, te groeien, te rouwen op de juiste manier en meer van die dingen. In realiteit zijn veel van die dingen eenvoudigweg niet mogelijk zoals  terug naar normaal gaan of rouwen op de juiste manier. En wat het overige betreft, wil ik wedden dat je elke dag al stappen neemt om die doelen te bereiken.

Het klinkt misschien melig maar misschien moet je af en toe gewoon tijd nemen om jezelf te feliciteren met de stappen die je neemt in je rouwproces. Ongeacht hoe slecht je je misschien voelt en er van uitgaat dat je een onmogelijk gevecht aan het leveren bent. Als je echt wil kijken, is er ten minste een ding waarover je trots kan zijn op dit moment.

Feliciteer jezelf om elke dag uit bed te komen. Het doet er niet toe hoe laat het was of hoe lang het duurde voor je weer naar bed ging. Je deed het!

Feliciteer jezelf om je aan te kleden. Misschien was het enige draagbare ding in je kleerkast een overjaars jurkje van een paar decennia geleden. Het telt evengoed.

Feliciteer jezelf om je schoolwerk te maken of om te werken of huishoudelijke klussen te doen. Ramen een tijdje niet gepoetst? Het heeft ook zo zijn eigen uitstraling!

Feliciteer jezelf om steun te zoeken in je rouwproces. Misschien lijkt het je niet echt ver te brengen op korte termijn. Maar het is een eerste stap.

Feliciteer jezelf om manieren te vinden om te groeien. Ook al wil je al die groei onmiddellijk inruilen om je geliefde terug te hebben.

En waar wil jij jezelf nu op dit moment mee feliciteren?

Neem elke dag even de tijd om even stil te staan bij de positieve stappen die je al hebt genomen in je rouwproces. Erken al je successen, groot en klein. En erken al die momenten waarop je jezelf hebt kunnen overhalen om iets moeilijk en pijnlijk te doen. Belangrijk is dat je ziet en beseft dat je stappen neemt. 

GEVOELENS VAN ANGST EN KWETSBAARHEID IN ROUW

Na een intens verlies kijken we met heel andere ogen naar de wereld om ons heen. Soms is dat met een heldere constructieve blik maar het kunnen ook gevoelens van boosheid, pessimisme en angst zijn die de overhand nemen. En die negatieve gevoelens kunnen ons aardig in de weg gaan zitten en onze interactie met de wereld om ons heen flink gaan inperken.

In een periode van intense rouw kan de wereld willekeurig en onvoorspelbaar aanvoelen.

• Het voelt alsof je totaal geen controle hebt over wat er met jou en wat je dierbaar is, gebeurt.

• Je kan je alleen en geïsoleerd voelen.

• Je kan angstig zijn omdat je weet dat slechte dingen gebeuren en je bent bang voor al de emoties dat zoiets met zich kan meebrengen.

• Je bent bang voor de dood en je hebt heel diepgaande existentiële vragen.

Slotsom, je hebt heel intens ervaren dat erge dingen kunnen gebeuren. En soms gebeuren die dingen zomaar en soms door toedoen van iemand anders. En het meest erge is dat hoe voorzichtig of zorgzaam je ook bent, er maar weinig is dat je kan doen om jezelf en je geliefden voor altijd veilig te houden. Het leven is nu eenmaal onzeker en die onzekerheid is beangstigend.

Hoe zijn het zijn om te durven aanvaarden dat onzekerheid en risico bij het leven hoort? Zou je kunnen leren om er stap voor stap mee om te gaan? Het niet tolereren van deze onzekerheid kan maken dat je heel negatief gaan reageren op elke situatie die onzeker is. Vermijding en overreactie liggen dan altijd op de loer, reacties die een rouwproces niet eenvoudiger maken.  

Ook als je veel alleen bent, is het goed om contact te zoeken. Mensen kunnen zich na het overlijden van een geliefde geïsoleerd voelen of eenzaam. Ze kunnen zich verlaten voelen door anderen of triggers vermijden die hun rouw erger maken. Of ze zijn gewoon kwaad op de wereld. Opzettelijke isolatie is ongeveer hetzelfde als vermijding. Als je nooit meer het voortouw neemt om mensen te ontmoeten en ervaringen te delen dan zal je ook nooit de kans krijgen om te leren dat je moedig genoeg bent om al die moeilijke gevoelens te tolereren in je leven.

Ken daarbij ook je veilige plekken. We hebben allemaal onze unieke manier om veiligheid te zoeken wanneer we bang of triest zijn. Grappige, wat nietszeggende series kijken op televisie kan soms heel helend werken. Grappige situaties waar je niet al te veel moet bij nadenken op televisie kunnen soms heel helend werken. Het kan helpen om je angst even naast je neer te leggen en gewoon gedachteloos te genieten.

Wat werkt helend voor jou? Gewoon even alle lichten in huis laten branden? Een tijdje door Instagram scrollen? Onder een lekker warm deken gaan liggen of kookboeken doorsnuffelen? Je beste vriend bellen? Het maakt niet uit, alles wat goed voelt kan je helpen om je uit je angstspiraal te halen.

IK WIL ER NIET OVER PRATEN

Niet iedereen voelt zich geroepen om te praten over de moeilijke momenten in zijn leven of deel te nemen aan een praatgroep. Praten kan gewoon jouw ding niet zijn. Daar is niks mis mee. Je wil ‘er’ gewoon niet over praten en met ‘er’ bedoel ik de pijn die je voelt of de verlieservaringen die door je hoofd dwalen.  

Het is helemaal ok om introvert te zijn of niet graag voor een publiek te staan. Je kan het best lastig vinden om nieuwe mensen te ontmoeten en je angstig voelen dat je de juiste woorden niet kan vinden. En voor al die redenen kan het soms zijn dat je je toevlucht zoeken in andere oplossingen om met je verdriet om te gaan.  

Je bent daar zeker niet alleen in. Veel mensen zoeken een eigen weg die hen toelaat hun rouw op een voor hen veilige manier te beleven. En ook al lijkt praten de meest voorhanden liggende manier om met rouw om te gaan, het betekent nog niet dat het de beste manier is voor jou.

Er zijn vele andere mogelijkheden om met je verlieservaring om te gaan. Er niet over willen praten betekent niet automatisch dat je dingen negeert, je terugtrekt of isoleert. Schrijven of een uitdrukkingsmogelijkheid vinden in kunst, is voor veel mensen de aangewezen manier om zich te uiten, te verbinden of te delen. Wat volgt zijn slechts een paar voorbeelden, er zijn ongetwijfeld veel creatieve uitingsvormen in rouw.

Een dagboek bijhouden of schrijven
Het is soms worstelen met al de emoties en ervaringen die rouw met zich meebrengt. Wanneer je het gevoel krijgt dat je vast zit of overspoeld dreigt te raken, kan schrijven een alternatief zijn. Onderzoek heeft aangewezen dat schrijven voordelen heeft voor je fysieke en mentale gezondheid, je slaappatroon en op het vlak van rouwverwerking. Het helpt je ervaringen en emoties te verwerken, weer aan te sluiten bij meer positieve emoties, je gedachten te organiseren en weer wat rustiger te worden. Schrijven kan je angst verminderen door het feit dat je een andere, soms meer gestructureerde kijk krijgt op wat je overkomt. En het mooiste van al, schrijven heeft een hele lage drempel. Het is vertrouwelijk, goedkoop en toegankelijk voor iedereen. En de waarheid is gewoon dat je geen goed schrijver moet zijn om een dagboek bij te houden.

Het resultaat van je schrijven is trouwens iets dat alleen bestemd is voor jouw ogen. Het moeten ook geen uitgebreide, ingewikkelde teksten zijn en de regels van grammatica hoef je ook niet echt te volgen tenzij je er op termijn een boek van wil maken natuurlijk. Het eindproduct doet er in die zin niet toe. Het belangrijkste is wat het met jou doet in je verwerkingsproces.  

Lezen
Lezen en connectie vinden met de verhalen van anderen kan ons wereldbeeld verrijken. Het kan jou ook helpen om met je verdriet om te gaan.

• Informatieve en educatieve blogs, boeken en artikelen lezen kan je meer leren over rouw en hoe anderen het beleven.

• Het lezen van de ervaringsverhalen van anderen kan rouw helpen normaliseren en je persoonlijke ervaringen in een andere perspectief plaatsen. Het kan je helpen om te aanvaarden dat rouw bij het leven hoort en dat anderen ook worstelen om weer bij het leven aan te sluiten.

• Lezen geeft je een uitstekende reden om je even in alle stilte terug te trekken en op adem te komen. Een eenvoudig gebaar van zelfzorg.

Fotografie, tekenen …
Met een camera of tekenmateriaal kan je symbolen, beelden, mensen, plekken of voorwerpen vastleggen die je emotie echt raken. En daarvoor hoef je geen supergetalenteerde fotograaf of tekenaar te zijn. Het creatieve proces van beelden maken zal je de ruimte en tijd geven om te reflecteren over je emoties en kan je dichter brengen bij de mensen die je graag ziet. Het resultaat zal dan misschien niet perfect zijn maar de beelden zullen de wereld iets vertellen van hoe het met je gaat.

Als je andere creatieve talenten hebt, gebruik ze! Het is niet nodig om ‘begaafd’ of ‘getalenteerd’ te zijn om het op een helende wijze in te zetten in je leven.

 

EEN RECEPTENBOEK ALS SYMBOOL VAN EEN BLIJVENDE BAND

Het idee dat ‘goed’ rouwen impliceert dat mensen zich emotioneel moeten onthechten van de overledene is gelukkig niet meer alomtegenwoordig. Het verbreken van de band en de terugkeer naar een autonome levensstijl past natuurlijk perfect in ons moderne levensfilosofie. Ons westers denken over de mens legt vooral de nadruk op het autonoom individu. Toch kunnen we niet ontkennen dat relaties met anderen ons vormen in de wijze waarop we naar onszelf kijken en hoe we ons leven inrichten. In praktijk is het dan ook zo dat veel mensen op een of andere manier een blijvende band onderhouden met hun dierbare overledenen. Blijvende verbindingen kunnen vele vormen aannemen. Het kunnen objecten, gedachten, activiteiten of gebeurtenissen zijn die ons over de dood heen verbinden met de overledene. Ze betekenen voor veel mensen veilige havens die steun bieden in moeilijke dagen.

De expressie van de blijvende band is tevens cultureel bepaald. En wat is er nu dieper geworteld in vele culturen dan voedsel en de manier waarop we er mee omgaan? Mensen die rouwen verliezen soms hun zin in eten. En toch kan voedsel een belangrijke rol spelen in het rouwproces. Voedsel is immers ook een drager van herinneringen. Geuren kunnen ons op een heel eenvoudig manier weer in het verleden brengen dat we koesteren en op die manier zorgen voor troost. Het biedt ons de mogelijkheid weer plezier voelen in dierbare herinneringen. Het zorgzaam koesteren van de recepten die iemand vroeger altijd klaarmaakte, kan een manier zijn om betekenis te blijven vinden in die relatie.

Denk maar eens aan voedsel dat verbonden is met iemand die je lief was. Was het een speciale maaltijd? Verbonden met een vakantie? Of was het gewoon een lekker hapje aan de keukentafel of een picknick op het strand? Of koester je het receptenboek van je oma? Veel mensen praten met liefde over de recepten die hun geliefden hen hebben nagelaten doorheen de tijd. En als koken niet je ding is, het kan ook gewoon een eenvoudig vieruurtje zijn of een restaurant bezoeken waar jullie samen veel tijd doorbrachten.

Mijn grootmoeder hield niet echt van koken maar serveerde iedere zondagavond een overvloedige broodmaaltijd waarbij de hele familie rond de tafel zat. Ik ben een kieskeurige eter maar wat ik niet kan missen zijn boterhammen met beleg. Misschien niet eens voor de smaak maar voor het gevoel van verbinding dat brood me steeds opnieuw geeft met mijn oma die veel te vroeg in mijn leven overleed.

Iedereen heeft wel herinneringen aan voedsel verbonden met iemand die ons dierbaar was. Een eenvoudig voorgerecht of een lekker dessert kunnen troost brengen op onze soms barre tocht doorheen de rouw. Het kan ons een gevoel van verbintenis geven dat door niets of niemand kan vervangen worden.

ROUWEN OM HET VERLIES VAN HOOP EN DROMEN

Het is ondanks de koude temperaturen buiten, weer lente en ik besef dat de zomer ook weer niet meer ver weg kan zijn. Het lijkt soms dat, met de jaren die voorbij gaan, de tijd in snelheid toeneemt. Die ervaring brengt gedachten naar boven dat er veel achter mij ligt en dat ik nu echt ouder aan het worden ben. Mijn lijf hapert regelmatig op verschillende plekken en ik kan nu ook zien dat ik er op een dag niet meer zijn.

En het is niet de stempel van de tijd op mijn lijf of angst voor de dood dat mij bezig houdt maar het gevoel dat er niet veel meer tijd over is om helemaal de mens te worden die ik ooit wou zijn en het leven in te richten dat ik mij helemaal en compleet gelukkig maakt.

Met de jaren slaat ook regelmatig de vermoeidheid toe en wordt de bagage wat zwaarder om te dragen. Het moment is daar om beslissingen te nemen over wat ik nog mee wil nemen naar de toekomst en wat ik achter wil laten.  En ondanks het feit dat ik geloof in het feit dat je hoop en dromen altijd moet koesteren, ben ik op een punt gekomen dat ik weet dat sommige van die dromen zullen uitkomen of zich in ieder geval tot op een bepaald punt realiseren maar dat sommige dingen ook onmogelijk worden.

Hoop en dromen worden voor onze neus soms ineens weggekaapt door dingen als de dood, leeftijd, ziekte of een ongeval, armoede of ziekte.  We hebben het te doen met de kaarten die het leven ons in handen geeft.  En wanneer de dingen niet gaan zoals we gewild hadden, is het soms gemakkelijker om je bedrogen te voelen, bitter, verdrietig of kwaad en niet te leren aanvaarden wat is.

We zien daarbij ook over het hoofd dat het verlies van hoop en dromen ook werkelijk een verlieservaring is dat nodig heeft dat we er ook echt om rouwen. Het pijnlijke aan dit verlies is dat het niet eenmalig gevoeld wordt. Het steekt regelmatig de kop op bij belangrijke mijlpalen in ons leven, herinneringen en verjaardagen. Gevoelens van spijt en leegheid zijn dan nooit ver weg.

Het goede aan een rouwproces is dan het ons de kans geeft om stilaan te durven denken aan een andere versie van het verhaal dat we in gedachten hadden. Wat niet betekent dat we nooit het gemis zullen voelen van onze initiële dromen en gedachten. Ergens zullen we altijd het gewicht blijven dragen van wat niet mocht zijn maar het getuigt van moed om toch alles te proberen om een nieuw leven uit te bouwen. Wetende dat dit niet perfect en zonder littekens zal zijn.

Wanneer we echt om iets geven, kan het moeilijk zijn om te bepalen of en wanneer je het moet laten gaan. Soms is onze hoop alles wat we hebben om ’s morgens elke keer weer op te staan. Mensen zeggen dingen als: ‘Het is nooit te laat om achter je dromen te gaan.’ En in veel gevallen is dat zo. Wanneer je een kans ziet om je dromen te realiseren of je hebt veel plezier op weg er naar toe, blijf dan vooral je dromen najagen!  

De realiteit is ook dat sommige dromen nooit zullen uitkomen. Dan moeten we keuzes maken. We kunnen er ons aan vasthouden en ze meenemen naar de toekomst ook al zijn ze soms te zwaar om te dragen. En misschien zijn er andere mogelijke alternatieven die geen kans krijgen om zich te ontplooien op die manier.  We kunnen ook alles laten vallen, kwaad en bitter rondlopen maar dat brengt ons alleen maar verder weg van dingen die ons vreugde geven en laat ons op lange termijn achter met lege handen. Of er is de optie dan we rouwen om wat niet mocht zijn en dat we op een dag voluit bereid zijn om een andere verhaal te omhelzen.

HET VERLEDEN HERINNEREN

Meer dan dertig jaar na dood van een goede vriend voel ik niet alleen regelmatig de stekende pijn van het gemis weer opduiken maar sluipt er ook regelmatig een ander verdriet bij me binnen. Na al die jaren lijkt het of al de herinneringen, die mij zo dierbaar zijn, vager worden en minder precies. Het begint steeds moeilijker te worden om te herinneren hoe het nu precies was en wat we allemaal samen deelden. Ik wil die momenten samen zo graag vasthouden en koesteren maar het is alsof ze meer en meer verglijden in de tijd naar een plek waar ze voor mij onbereikbaar worden. Het maakt dat onze relatie iets meer abstract is geworden. Iets uit een ver verleden met vage beelden van herinneren en koesteren. Ik voel me daar soms verdrietig en schuldig over omdat het voelt alsof, na al die jaren, onze relatie nog eens extra doorgesneden wordt tot er op de duur niets meer van zal overblijven.

Rouw evolueert samen met ons doorheen de tijd. We vinden nieuwe veilige connecties en toevluchtsoorden op onze weg en we botsen onvermijdelijk op nieuw verlies. Met de tijd die voorbij gaat, voel ik me soms ver en afgesloten van het verleden wat een intens gevoel van heimwee naar vroeger met zich meebrengt. Het voedt een verlangen om mijn geheugen weer te vullen met die kleine dingen zoals de geur van een kamer, een oogopslag, het geluid van een stem of het fijne gevoel van die uitnodigende glimlach als je elkaar na lange tijd weerziet.

Er zijn vele leuke dingen en mooie mensen in mijn huidige leven maar ik zou zo graag weer heel even kunnen teruglopen naar het verleden als ik daar de mensen, die ik lief heb en onderweg ben verloren aan de dood, zou kunnen terugvinden. Ik zou geen seconde twijfelen om meer en andere mooie momenten samen te maken en er alles aan te doen om ze vast te houden.

Niemand vertelt je ooit, als je jong bent, dat het leven in een oogwenk drastisch kan veranderen. En dat herinneringen lijden onder de erosie van de tijd. Dat op een dag je tot de vaststelling komt dat mensen en plekken van je verleden aanvoelen alsof ze uit een totaal ander verhaal komen.

Ik heb leren aanvaarden dat afscheid nemen bij het leven hoort. Aanvaarden dat ik het verleden niet helemaal kan vasthouden in mijn gedachten, is soms nog heel moeilijk.  Het is een repetitieve pijn die bovenop het oorspronkelijk gemis komt, zoals de chronische pijn van een oude botbreuk die zich te pas en te onpas laat voelen.

De strijd om het verlies te herinneren voelt als een bijkomend verlies en ik ben daar waarschijnlijk niet alleen in.