AFSCHEID NEMEN OM WEER TE VERBINDEN

Alles wat bestaat verandert onafgebroken. En meestal staan we daar niet zo bij stil. We beschouwen ons leven als een stabiel iets. En we gaan er van uit dat alles, zoals we dat kennen, zal blijven zoals het is. Maar als we naar de natuur kijken dan zien we dat alles in constante verandering is. Het prille lentegroen bloeit uit tot machtig groen. Om weer langzaam af te sterven in de herfst en te gaan rusten in de winter wachtende op een nieuwe lente. En dat veranderen geldt ook voor ons. Alles wat bestaat verandert onafgebroken. Ieder mensenleven zit boordevol verlies en dus ook vol van afscheid nemen. En ook je omgeving verandert voortdurend. Mensen verhuizen, je kat gaat dood, je verliest je baan, collega’s nemen afscheid en ook je lichaam gaat veranderen doorheen de tijd. Het is de essentie van bestaan: we komen en gaan weer, dingen komen en dingen gaan.

En soms ligt dat afscheid in hele kleine gebeurtenissen: die schoenen die werkelijk zo versleten zijn dat je ze toch wel eens een keertje moet weggooien. Of die paraplu waar je zo aan gehecht was en die je achtergelaten hebt op de trein. Meestal sta je niet al te lang stil bij zo een klein afscheid. Maar soms ervaar je het verlies heel nadrukkelijk. Misschien niet direct maar op het moment dat je het gemis voelt of herinneringen ophaalt bij wat vroeger was. Het is de melancholie die je kan overvallen na een prachtige zomerdag. De leegte die je voelt als het bezoek is vertrokken en alles weer stil wordt in huis.

Het leven is een aaneenschakeling van grote en kleine veranderingen. en verandering impliceert afscheid en verlies. Iets of iemand verliezen waar je mee verbonden was. Afscheid nemen is ook plaats maken voor iets nieuws in sommige gevallen. Een nieuwe baan of een nieuw huis kan je leven aanzienlijk verbeteren en het afscheid zal dan helemaal niet zo zwaar vallen.

In andere gevallen is je nieuwe situatie helemaal niet beter na een verlies. Het voorbijgaan van de dingen blijft in vele gevallen immers een diepe, pijnlijke en rauw les. Je hebt het gevoel dat je erop bent achteruit gegaan of je ervaart je nieuwe situatie als benauwend, eenzaam of beangstigend. Het leven lijkt ineens niet meer de moeite waard om geleefd te worden. Je aandacht wordt in beslag genomen door wat was en je leeft niet meer in het hier en nu.

Het is dan misschien goed om na te gaan of je wel goed afscheid hebt kunnen nemen en of je de pijn van het verlies wel hebt verwerkt. Ook al ligt dat verlies ergens ver in het verleden. Bij een afscheid is er soms een intens verdriet maar we pantseren ons om te voorkomen dat we geraakt worden. Of we proberen het verlies uit de weg te gaan. Alleen door werkelijk afscheid te nemen kan je jouw aandacht weer in het hier en nu mobiliseren en kun je het nieuwe pad in je leven volledig accepteren. Hoe pijnlijk dat soms ook is.

In vele culturen zijn er rituelen om afscheid te nemen. Dat toont aan hoe betekenisvol afscheid nemen is in ons leven. Werkelijk afscheid betekent dat er weer mogelijkheden ontstaan voor een nieuw welkom. Zo niet kunnen we ons niet verbinden met wat zich aandient. Je ziel is voor een deel achtergebleven bij wat niet meer is.

MANNEN, VROUWEN EN ROUW

Twee mensen rouwen nooit op dezelfde manier. En zo zijn er ook vaak verschillen in de wijze waarop mannen en vrouwen omgaan met hun verdriet. Mannen rouwen evenzeer als vrouwen. Alleen worden mannen niet altijd begrepen in de manier waarop ze met hun verlies omgaan.

Mannen en vrouwen krijgen al heel vroeg in hun leven verschillende boodschappen te horen. Het zijn opvattingen en denkbeelden over wat in een bepaalde maatschappelijke context gewenst en ongewenst is. Onbewust nemen we deze ideaalbeelden aan en gaan we hiernaar handelen. Zo worden mannen vooral handeling- en prestatiegericht. Een man heeft geen hulp nodig en is niet bang.

Op momenten dat mannen te maken krijgen met verlies kunnen deze boodschappen het gedrag sterk beïnvloeden. Mannen beleven evenzeer een rouwproces als vrouwen. Alleen is de manier waarop ze gevoelens ervaren en ze uiten anders dan bij vrouwen. Ze zijn vaak minder verbaal. Veel mannen worden al heel vroeg in hun ontwikkeling gestimuleerd om gevoelens niet uit te spreken. Ze hebben dan ook meer de neiging deze af te reageren in werk en activiteit. Hen is geleerd zich sterk houden en ze sterk worden aangemoedigd om een beschermende en actieve rol op zich te nemen. Vaak hebben ze dan ook moeite om dicht bij anderen te staan in hun emoties.

Als vrouwen hun verdriet uiten zullen de mannen dan ook meer de neiging hebben praktische oplossingen te zoeken en suggesties doen om de pijn te verminderen. Het is hun manier om te beschermen en te overleven. En deze overlevingsstrategie herbergt heel veel kwaliteiten. In tijden van crisis is het gewoon efficiënt om rust en controle te houden. Maar vrouwen willen in de eerste plaats horen dat hun man hetzelfde ervaart. Mannen en vrouwen verschillen dan ook vaak in de relaties die ze hebben. De relaties van mannen zijn meer gericht op activiteiten. Bij vrouwen is net het delen van gevoelens  een belangrijk aspect van hun relatie met anderen.  

Het benadrukken van verschillen tussen mannen en vrouwen in omgaan met verdriet mag echter ook niet als absoluut worden gezien. Er zijn ook mannen die over hun verlies willen praten maar misschien de kans niet krijgen. En er zijn vrouwen die zich volop gooien in hard werken.

Verlies vraagt om het verduren van pijn en verdriet, angst en schaamte en de daarmee verbonden gevoelens van onmacht. Het vraagt om te erkennen dat er geen oplossingen zijn en dat is juist waar mannen het soms lastig mee hebben. Mannen willen na een verlies iets doen.

Wanneer is voor een man dan de grens bereikt van wat hij aankan? Mannen kunnen soms heel lang doorgaan en kloppen in veel gevallen pas laat aan bij hulpverlening. Lichamelijke klachten of problemen met werk staan op dat moment meestal op de voorgrond.

Wat ook niet betekent dat men moet proberen mannen een andere wijze van rouwen op te dringen. Men kan hen helpen met hun gevoelens om te gaan op een manier die voor hen comfortabel is. Men kan hen informatie geven over gevoelens en hen helpen om te gaan met het verdriet van hun vrouw of kinderen. Het is evengoed belangrijk dat vrouwen begrijpen dat ook mannen rouwen maar op een andere manier. Als ze kunnen erkennen dat verdriet ook kan uitgedrukt worden in lichamelijke inspanning en werken zal de uitnodiging om er over te praten misschien ook worden aanvaard.

SCHADUWVERDRIET

Mijn vader overleed vier jaar geleden rustig in zijn slaap. Wat ik me vooral herinner van de dag na zijn overlijden is het immense verdriet van de dame die lange tijd dagelijks voor hem had gezorgd in het rusthuis. Hij was geen makkelijk man maar op een of andere manier leek ze hem te kunnen bereiken met haar gulle lach en niet aflatend optimisme. De avond voordien was ze nog bij hem langs geweest voor ze zelf naar huis was gegaan. Zo zorgzaam waakte ze over hem. Hij leek toen rustig te slapen. En nu was hij haar ontglipt in de stilte van de nacht. Ze voelde zich ontzettend schuldig. Alsof ze dit had moeten zien aankomen. Ik probeerde haar te troosten met de gedachte dat het goed was zoals het gegaan was. Hij was vertrokken op zijn manier: met weinig woorden. Bij mij was zijn dood op dat moment nog niet helemaal doorgedrongen. Haar verdriet om deze man die ze slechts een paar jaar had gekend was niet te stuiten. Toen ik zo naast haar stond drong het tot me door dat dit gemis tussen zorgverlener en hulpbehoevende slechts zelden echt gezien werd.

En zo zijn er wel meerdere vormen van rouw die door de maatschappij als onbestaande of weinig betekenisvol worden gezien. Soms worden de rouwenden zelf niet voldoende erkend door de buitenwereld. Baby’s en kinderen  rouwen ook op hun eigen manier bij het verlies van iemand die hen dierbaar was net als hoogbejaarden en mensen met een verstandelijke beperking.

Soms wordt verlies ook niet als dusdanig erkend. Mensen met een langdurende of chronische ziekte moeten in vele gevallen steeds opnieuw afstand nemen van brokjes zelfstandigheid. Soms komt er ook dat moment dat vrienden wegblijven of de partner vertrekt omdat hij of zij de situatie niet langer aankan.

En wie bepaalt hoe belangrijk de relatie tussen mensen en hun huisdier is? Voor vele oudere mensen is een dier vaak het enige wat hen rest op deze wereld. En met wie kan je het verdriet delen om het verlies van je huisdier?

Het verlies van iemand door vermissing is soms onmenselijk om te dragen. Niemand die weet wat er met de vermiste persoon is gebeurd. Afscheid nemen kan niet.  Men blijft steeds hopen op een goede afloop. Soms tegen beter weten in. En in vele gevallen komt er nooit een antwoord.

Gezinnen vallen soms ook gewoon uit elkaar nadat een van de ouders is overleden. En dat betekent meteen ook de kleinkinderen en grootouders van elkaar gescheiden worden. Of er valt een ontslag dat op zijn beurt kan leiden tot gedwongen verlies van sociale status en een gedwongen verhuizing naar een andere onbekende buurt. Allemaal situaties die heel wat verborgen rouw in zich kunnen dragen.

Verlies heeft dan ook niet altijd met de dood te maken. Wie denkt er aan dat mensen rouwen als er een kind met een ernstige beperking wordt geboren of als je ongewenst kinderloos blijft.

Dit verborgen verlies noemt men ook wel schaduwrouw of stille rouw. Het is rouw die in de maatschappij niet gezien wordt of sociaal niet geaccepteerd wordt. Het is ook rouw die niet openlijk beleefd kan worden. Het niet erkennen van reacties als woede, onmacht, verdriet en schuld maakt dat die gevoelens alleen maar heftiger worden. De rouwende krijgt als het ware een verbod op zijn rouw en dus ook geen sociale steun. De pijn blijft veelal onder de oppervlakte sudderen en knagen tot het tot een uitbarsting komt naar aanleiding van ogenschijnlijke kleine onbelangrijke ervaringen zoals een geur of een muziek.

Heel veel verlies wordt in de verborgenheid meegenomen soms een leven lang. Erkenning is de motor van een gezond rouwproces en het niet erkennen van emotionele reacties maakt die gevoelens alleen maar heftiger.

ROUW EN WERK

Ondernemingen en organisaties zijn er in de eerste plaats op gericht resultaten en doelstellingen te behalen. Om die missie te realiseren hebben die organisaties en ondernemingen mensen nodig. En ieder mens komt met zijn eigen achtergrond en geschiedenis. Niet alleen nemen we onszelf mee naar het werk maar ook ons eigen verliesverhaal.

En organisaties rouwen dan misschien niet maar mensen wel. Dat maakt ook dat elke activiteit binnen een organisatie niet louter en alleen kan gericht zijn op resultaten. Eenvoudigweg omdat ondernemingen mensen nodig hebben om deze doelen te behalen en mensen zijn geen emotieloze machines.

De kans is groot dat je ooit in aanraking komt met verlies en verdriet op het werk. Een collega of cliënt ervaart een ingrijpend verlies of je brengt zelf je verdriet mee naar het werk. Maar ook de werksituatie zelf kan oorzaak zijn van verlies en rouw. Ontslag, een functiewijziging, een reorganisatie of fusie, pensionering zijn allemaal situaties die rouwreacties kunnen oproepen. Aandacht voor rouw is dus fundamenteel binnen ondernemingen en organisaties.

Verlies is vaak lastig om mee om te gaan voor veel mensen. Als collega van een rouwende word je geconfronteerd met je eigen kwetsbaarheden en weet je vaak niet hoe je best met de situatie omgaat. Uit hulpeloosheid ga je de rouwende uit de weg en zet hem zo ongewild in de kou. Of je geeft goedbedoelde adviezen. Op het moment dat iemand kwetsbaar bent, hakken zulke reacties er stevig in.

Voor een onderneming is het zo mogelijk nog lastiger. Vaak functioneren mensen die rouwen niet optimaal. En dat is lastig. Liefst zien we mensen die leven op de  euforische bergen van succes. Verlies wordt gezien als een lastige verstoring. En te lang stilstaan bij verlies tijdverlies. Mensen die niet zeuren en doorgaan worden als moedig gezien.

Het lijkt misschien stoer om op het werk niet te praten over de slechte boodschap die je kreeg in het ziekenhuis, de echtscheiding die dreigt of over het overlijden van een goede vriend. Maar stilstaan bij verlies is wel verstandig. Niet voldoende verwerkte rouw  is een belangrijke oorzaak van verzuim  en vertrek van medewerkers.

Een goede ondersteuning van de rouwende binnen het bedrijf kan bijdragen aan de wederopbouw van zijn identiteit. Werk kan zorgen voor ritme en structuur. Toegewijde collega’s ondersteunen hun rouwende collega bij het vinden van hernieuwde controle, zelfvertrouwen en afleiding.

Ondernemingen hebben dus baat bij goede regelingen inzake verlies en rouw die op een positieve manier aandacht besteedt aan verlies- en rouwervaringen van werknemers. En dit geldt niet alleen voor HRM-diensten en leidinggevenden. Aandacht voor rouw is een thema die iedereen die in een onderneming werkt aangaat.

 

DE KRACHT VAN SCHRIJVEN

Er zijn van die dagen dat je nood hebt aan rust, ruimte en ordening. En dan kan je met vrienden gaan praten of een cursus gaan volgen. Maar je kunt ook lekker in de zetel nestelen en gaan schrijven.

Mensen hebben verhalen nodig om grip te krijgen op de gebeurtenissen in hun leven. Een verhaal helpt je om te gaan met wat er speelt en er betekenis aan te geven. In die zin kunnen de verhalen die we vertellen over onszelf helend zijn. Soms merk je dat je na een tijd gaat vastzitten in zo een verhaal. Het werkt niet meer. Dat gebeurt als je steeds hetzelfde verhaal vertelt en niet meer openstaat voor nieuwe invalshoeken. Het heeft je ooit geholpen om te gaan met een moeilijke situatie maar het dient je niet langer. Nu is het verhaal een rem geworden op de groei in je leven.

Dan is het tijd om tot nieuwe inzichten te komen. Schrijven kan hierbij helpen. Door deze verhalen kritisch te bevragen kan je een nieuw verhaal gaan schrijven. De lege pagina voor je is als het ware een spiegel. Je komt oog in oog te staan met je eigen overtuigingen en twijfels maar ook met je diepste gedachten en drijfveren. Schrijven ordent en zet de dingen voor je op een rijtje. Zo ontstaat overzicht en kun je kijken naar wat er nu speelt en wat er ooit was. Je krijgt inzicht in oorzaken en gevolgen. Er vormt zich een beeld van wat jou en anderen beweegt. Zo ontstaat er weer ruimte en de mogelijkheid je eigen verantwoordelijkheid op te nemen. Op die manier kun je gebeurtenissen achter je laten waar nodig en nieuwe keuzes maken in je leven.

Schrijven brengt je in beweging, letterlijk en figuurlijk. Iets in woorden vatten en opschrijven geeft helderheid waar het eerst troebel was. Piekeren maakt de boel vaak alleen maar meer verwarrend. Het schrijven zorgt voor overzicht en voor inzicht in wat je wilt. Maar ook in wat je niet meer wilt en wat je nodig hebt. Door dit aan het papier toe te vertrouwen en te lezen kun je er niet meer omheen.

Zodra je iets opschrijft kun je ook onmiddellijk proeven of het al dan niet de waarheid is. Indien dit niet het geval is zul je weerstand voelen. Op die manier kan je al schrijvend steeds een laagje dieper gaan tot je uiteindelijk aankomt bij de voor jou onmiskenbare waarheid. Zo helpt schrijven je om jezelf uit te spreken. Je neemt jezelf en je behoeften meer serieus waardoor je gezondere keuzes zal maken en makkelijker in actie komt.

Schrijven zorgt voor overzicht, inzicht en uitzicht.
Ga zitten. Beluister jezelf. En schrijf.

 

INNERLIJKE STILTE

Geef mij stilte en ik zal de nacht trotseren.

Kahlil Gibran

Ons dagelijks leven is druk en hectisch. Er is de niet aflatend stroom aan informatie komende van  allerhande media. Taken die zich opstapelen. Altijd maar nieuwe deadlines. Het is nooit goed genoeg.  We willen heel veel gedaan krijgen in korte tijd. En daar doorheen warrelen dan ook nog eens onze eigen gedachten die nooit ophouden. Door al die onrust is er weinig of geen ruimte meer voor ‘innerlijke stilte’. De stilte van het eventjes niet-doen en niet-denken. En toch is die innerlijke stilte voor je geest net zo essentieel als slaap voor je lichaam.

Ondanks het drukke bestaan vinden veel mensen stilte toch wel belangrijk. Omdat ze instinctief aanvoelen dat ze rust en stilte nodig hebben om te ontspannen. Om te kunnen opladen en om na te denken. Het bewust inbouwen van rust werkt op lange termijn ook positief door op creativiteit en concentratie. Met behulp van stilte kun je evenwicht herstellen in de krankzinnige, chaotische wereld waarin we leven. Stilte kan je de ruimte geven die je nodig hebt om je lichaam en je geest te ontspannen. Geregeld stilte ervaren heeft grote invloed op de snelheid waarmee onze hersenen nieuwe cellen aanmaken. Hoe stiller, hoe sneller dat proces verloopt. We komen in stilte tot een rijkere  gedachtewereld.

We weten allemaal wat stilte betekent. Maar hoeveel mensen hebben de stilte al echt ervaren? Overal om je heen is er constant geluid. De stilte is in onze beleving dan ook veel meer dan het eenvoudigweg afwezig zijn van geluid. Zo is stilte een wezenlijk element van de natuur. En toch is de natuur nooit echt stil. Alleen zijn het andere geluiden: het ruisen van een beek, het gezang van een vogel in de vroege ochtend of het getik van de regen. Desondanks kunnen velen onder ons in de natuur de stilte daadwerkelijk ervaren. We associëren stilte dan met iets wat heilzaam, bijzonder, eerbiedig of zelfs heilig is. Een bron van diepe kracht die wordt gekenmerkt door rust, kalmte en vrede.
 
De stilte in jezelf ervaren is het ervaren van jezelf en alles om je heen, helemaal zoals het is. En zonder hier allerlei gedachten aan te wijden of afgeleid te worden door externe prikkels. Je zou het kunnen omschrijven als een staat van leegte waar je persoonlijkheid er even niet toe doet. Daardoor komt er ruimte voor andere, diepere gewaarwordingen.

Wat betekent stilte voor jou?
Op welke gebieden wil je meer rust ervaren?
Welke plekken in de natuur geven je rust?

ONTROMMELEN IS ENERGIE WEER LATEN STROMEN

“Schoonheid is de naam van iets dat niet bestaat.
En die ik aan de dingen geef in ruil voor het genot dat zij mij geven.
F. Pessoa”

Dingen verzamelen is waarschijnlijk een heel oud instinct. We bereiden ons constant voor op barre tijden. Het geeft ons een gevoel van veiligheid. Spullen hebben voor ons allemaal een bepaalde waarde. En ooit gaan we met al die dingen nog wel iets doen. Heel misschien dan.

Nu is opruimen eigenlijk ook wel een heel dankbaar proces. Je komt soms zaken tegen die je al lang was vergeten. En daar zijn zeker voorwerpen bij die je meteen een glimlach op je gezicht geven. Andere dingen roepen misschien juist herinneringen op aan minder leuke periodes in je leven. Je herbeleeft als het ware al de emoties die je ooit aan al die dingen hebt gekoppeld. En misschien is dat ook de reden is dat mensen liever niet meer omkijken naar al die oude spullen.  De waarheid is gewoon dat veel van die dingen in de loop van de jaren overbodig zijn geworden en eenvoudigweg niet meer bij je passen.

Door op te ruimen geef je een signaal dat je vooruit wil komen in het leven. Zo niet blijft alles letterlijk op zijn plek liggen. Er verandert dan helemaal niets en dat maakt ook dat je niet toekomt aan het leven dat je zou willen leiden. Door fysiek op te ruimen leer je dingen mentaal los te laten. Het verleden en de emoties die daarbij horen laat je daarmee los. Je laat nieuwe gezonde energie toe en laat deze weer stromen.

Het klinkt natuurlijk eenvoudiger dan het in werkelijkheid is. Oude foto’s van vroeger, kinderspeelgoed en bezittingen van overleden dierbaren, ze hebben allemaal een verhaal en daarom willen we ze graag bewaren. Misschien is het toch goed om af te toe te kijken wat er echt van betekenis is en waarom dat zo is. Bij alles wat ook maar enige emotionele waarde heeft kun je heel eventjes je ogen sluiten en voelen wat voor emotie bij dit voorwerp hoort. Als het een goed gevoel is, kun je gewoon niets doen en glimlachen om de leuke herinneringen die er bij horen. Als het een wat minder leuk gevoel is kun je er heel even stilstaan. En misschien realiseer je dan dat je niet langer die persoon bent van die herinnering. Je bent ondertussen veranderd en je beseft dat die nare periode achter je ligt.

Spullen van mensen die je dierbaar zijn geweest hoef je ook niet allemaal bij te houden. Je vergeet iemand niet door zijn spullen weg te doen. De herinnering aan iemand koesteren kan evengoed door een lied, een geur of een mooie tekst. Je kan ook er voor kiezen om een of twee mooie dingen bewaren en die een prominent plekje te geven in je huis.

Herinneringen die echt belangrijk zijn voor jou kan je in een mooie doos stoppen. Een oude klasfoto van vroeger, een tekening van je kindje of een cadeautje van een vriendin. Overloop ze regelmatig om te kijken of alles wat je erin gestopt hebt nog steeds noodzakelijk is. Je hoeft namelijk niet altijd meteen te beslissen. Herinneringen hebben wat tijd nodig. Je kunt later nog altijd bekijken of het voorwerp zijn plekje in de doos verdient of niet. Of maak een foto van je dierbaarste herinneringen en plak die in een boek of steek ze in een fotolijstje. En geef ze op die manier een mooie plek in het heden op een kast of een tafeltje. Zo maken herinneringen bewust deel van jouw toekomst en blijven ze niet in het verleden rondslingeren.

ONTROMMELEN

Het voorjaar doet iets met ons. Het is het moment bij uitstek om op te ruimen. En ook al ligt het huis er redelijk netjes bij toch zijn er altijd plekken waar rommel zich opstapelt. We leven hard en denken weinig na over de dingen die ons leven ongemerkt binnensluipen. Rommel dringt zich zo onopgemerkt aan je op. Het is er gewoon of je dat nu leuk vindt of niet.

En wat geldt voor ons fysieke leven geldt net zo goed voor onze geest en ons lichaam. Op het moment dat je met een groot verlies wordt geconfronteerd zorgt dit voor een extra lading bagage dat je leven binnenkomt.

En het kan zijn dat er weinig tijd is om te rouwen. Of dat je er van uitgaat dat al die gevoelens die je overspoelen best voor jezelf kan houden. Ook je omgeving geeft je advies over hoe je met je verlies dient om te gaan en dat je vooral naar de toekomst moet kijken. En het kan zijn dat al die dingen jou een tijdje de moed en de controle geven om door te gaan. Dat is toch waar je zo naar verlangt. Of niet? Veel mensen gaan in die eerste periode na een verlies dan ook gewoon door en vinden dat ze niet moeten klagen. Ze pakken hun leven gewoon weer op en krijgen in ruil complimenten van hun omgeving hoe goed ze het wel niet doen.

Na een tijdje blijkt dan toch dat wat mensen naar buiten toe uitstralen niet het hele verhaal is. Er komt een moment dat men voelt dat men op deze manier niet meer verder kan en dan begint de zoektocht naar wat er speelt. Soms denken mensen dat de oplossing ligt in het vergaren van meer kennis maar vergeten ze kritisch te kijken naar de ideeën over wat nu al dan niet krachtig in het leven staan werkelijk is. En of ze helpen om met ons verlies om te gaan. Bovenal is het gewoon goed is om stil te staan bij wat er allemaal is en wat dat met ons doet. Het is dan tijd even stil te zitten bij al die emotionele dozen die we in ons leven ongeopend hebben gelaten en de inhoud ervan eens nader te bekijken.

En dan kom je misschien die emoties tegen die je stiekem wel voelt maar nog niet hebt toegelaten. Of gedachten over hoe iets zou moeten gebeuren of dat iets niet zou kunnen, terwijl je voelt dat je het wil of nodig hebt. Soms is er heel oud verdriet dat ligt te wachten op erkenning.

Hoeveel van die ongeopende dozen heb jij verzameld? Het is misschien tijd om eens in alle hoeken van je geest en je lichaam te zoeken naar ballast die er om vraagt om eens bekeken te worden. En te kijken of het je misschien niet meer dient. Of er ook dingen zijn die je aandacht dringend nodig hebben.

Is het voor jou ook tijd om op te ruimen? Onderzoek dan wat jij nodig hebt om het weg te brengen of een andere plek te geven. Het kan even duren maar het is de moeite waard. Het maakt je zoveel lichter.

MOE

Een verlieservaring betekent tevens je aanpassen aan al die dingen die veranderen binnen en buiten jou. Bewust en onbewust gebeurt er ontzettend veel. Bewust ben je in je hoofd voortdurend bezig met wat niet meer is. De film van wat er is gebeurd komt telkens weer voorbij. Of je worstelt met vragen als waarom, wat had ik anders kunnen doen? Ook onbewust gebeurt er veel. Je moet stilaan ontwennen van een vertrouwde situatie. En dat doet pijn en kost energie. Alle situaties waar je voor de eerste maal alleen in terechtkomt kunnen stress oproepen en je erg uitputten. En je wil wel graag vooruit maar het kost heel veel inspanning.

Daarnaast proberen mensen overlevingsstrategieën te ontwikkelen die de pijn moeten verminderen. Dat kan gaan over overdreven perfectionisme, voor iedereen gaan zorgen tot jezelf helemaal onzichtbaar maken. Anders is die pijn soms niet te verdragen. Onnodig te zeggen dat dit een hoop moeite en energie kost. En een zware belasting voor je lichaam is.

Een beetje rust in je hoofd begint bij het stoppen met het verzetten tegen de vermoeidheid. Vertrouw erop dat het goed is zo. Ook als het lang duurt. Het verzetten kost alleen maar nóg meer energie. En ga op zoek naar die dingen die rust in je hoofd brengen. Voor de ene persoon is dat een wandeling in de buitenlucht, voor de ander is dat meditatie.  Sommige mensen schrijven liever de woorden van zich af.

Daag jezelf af en toe ook een beetje uit, maar leg de lat niet te hoog. Dus forceer niet iets waar je écht de energie niet voor hebt. En onthou dat als je de tijd neemt om de rust in je hoofd te maken, dat het gaat om de keuze die je voor jezelf maakt en niet om het resultaat.

Probeer je lichaam de kans te geven de nodige weerstand op te bouwen, te recupereren, stress te ontladen en zich te herstellen. Dit kun je doen door de signalen van je lichaam te beluisteren en serieus te nemen in jouw behoefte aan aandacht zorg, erkenning, warmte troost en heling.

In rouw heeft men minder weerstand en is men meer kwetsbaar voor allerlei vormen van ziekte. Het is daarom belangrijk dat men veel aandacht geeft aan de gezondheid en het lichamelijk welbevinden na een belangrijk verlies.

 

ALS JE HUISDIER STERFT

Het verlies van een huisdier is vaak paradoxaal. Openlijk verdriet hebben om het verlies van je lievelingsdier mag, maar in beperkte mate. Het is immers geen mens en het leven gaat gewoon door. In onze cultuur is er dan helaas ook maar weinig terug te vinden over hoe we moeten omgaan met het verlies van een huisdier: geen precies moment van afscheid en geen rouwrituelen.

Het rouwproces na het verlies van een dier voltrekt zich dan meestal ook in stilte en achter gesloten deuren. Voor veel mensen is dit verlies echter wel erg ingrijpend. En dat gevoel wordt vaak versterkt door de ongevoeligheid van andere mensen. Je hoort dan dingen zeggen als: ‘Het was maar een hond,’ of, ‘je zult je beter voelen als je een nieuwe aanschaft.’ De kans is dan ook groot dat het verdriet niet de kans krijgt verwerkt te worden. Door ruimte te geven aan je verdriet doe je niet alleen recht aan je eigen bestaan maar ook aan de verbinding die jij en je huisdier samen hadden.

En dan is er nog het dilemma rondom huisdieren waar mensen het niet zo vaak over hebben. Het is de vraag wie het huisdier mag houden in het geval van een scheiding of het op een andere manier verbreken van een relatie. In dit geval zal degene die niet de voogdij krijgt, ook moeten rouwen om een huisdier.

Dieren nemen een plek in onze huizen, in onze harten maar ook in onze dagelijkse gewoonten. Ze begroeten ons enthousiast wanneer we thuis aankomen na een werkdag en houden ons gezelschap op de bank of zelfs in bed. Ze bieden een levendig soort gezelschap door te bedelen om eten of door dagelijks met ons te wandelen op een bepaald tijdstip. Een dier verliezen kan ook betekenen dat we niet alleen een bron van onvoorwaardelijke liefde, een belangrijke vriend die voor veiligheid en comfort zorgt, verliezen. Het verlies van een hond kan de dagelijkse routine van het baasje ernstig verstoren. Soms in nog ergere mate dan dat het geval is bij het verlies van de meeste vrienden en familieleden. Voor de hondeneigenaar kan het dagelijkse schema – en zelfs de vakantieplannen – volledig om de behoeftes van hun huisdier draaien.

Rouwen om een huisdier betekent dus ook dat je de afwezigheid van deze kleine of grote interacties elke dag onder ogen zult moeten komen. Bewust zijn van de verandering is al een manier om het omgaan hiermee makkelijker te maken. Een andere strategie is om nieuwe gewoontes te ontwikkelen of bestaande gewoontes aan te passen om je verdriet een plekje te geven.

Elk lid van het gezin zal bovendien op zijn eigen manier omgaan met het rouwen om een dier. Begrip tonen en steun bieden is dan ook heel erg belangrijk. Voor kinderen is het misschien de eerste keer dat ze met zo’n afscheid te maken hebben gehad. Beantwoord dan ook met zorg al hun vragen. Wees oprecht en eerlijk. Leeftijd zegt helemaal niets over de intensiteit van hun verdriet. Ook voor ouderen kan de dood van een huisdier heel erg zwaar wegen. Huisdieren spelen immers als trouw gezelschap soms een grote rol in hun dagelijkse leven.

Elk dier is uniek en onvergelijkbaar met zijn eigen persoonlijkheid en karakter. Pogen om hetzelfde levensverhaal te herhalen door vlug een nieuw dier in huis te halen is dan ook geen goed idee. Het is belangrijk om eerst de dood van je huisdier te accepteren en je herinneringen een speciale plek in je hart te geven.

 

ROUW IS MEER DAN DE VERLIESERVARING

Rouw is het antwoord dat we formuleren op het verlies van iets wat ons dierbaar is. En een antwoord geven betekent dat we kunnen kiezen hoe we er mee omgaan. Het is een proces van passief ondergaan van wat ons overkomt naar actief verwerken, aanpassen en betekenis geven aan en integreren van het verlies.

Je lichaam rouwt

Als de ziel lijdt maar geen taal kan vinden om dat te uiten, dan gaat het lichaam spreken. Het lichaam drukt dan uit wat geen woorden kan vinden. En het lichaam doet dat met een hele hoop klachten zoals spierpijn, hoofdpijn, misselijkheid, hartzeer….Dit kunnen signalen van rouw zijn die om aandacht en zorg vragen. Een verlieservaring is ook stressvol omdat je je dient aan te passen aan de veranderingen in jou en rondom jou. Nieuwe situaties waarin je nu terecht komt kunnen lichamelijke stress oproepen en je erg uitputten. Probeer zeker je lichaam de kans te geven de nodige weerstand op te bouwen, stress te ontladen en te herstellen.

Een onderdeel van het rouwproces is de emotionele verwerking

Veelal wordt er eenzijdig de nadruk gelegd op het erkennen, ervaren en uiten van pijnlijke gevoelens. Dit is echter maar een deel van het verhaal. Verdriet uiten kan heilzaam zijn maar voordurend angst of schuld uiten kan overspoelend en destructief zijn. Rouwenden ervaren soms ook positieve emoties omdat een dierbare niet langer hoeft te lijden of ze weten zich bevrijd uit een beknellende relatie. En er zijn meer verwerkingsvormen van rouw. Sommigen voelen zich goed door erover te praten maar willen er wel graag over schrijven. De ene huilt, de andere niet. Mensen gaan wandelen, dansen, schilderen of filosoferen. Zoveel mensen, zoveel manieren om met verdriet om te gaan.

Je bewerkt het verlies ook met je verstand

Je denken kan volledig in beslag worden genomen door een verlieservaring. Beelden van het verliesgebeuren kunnen je overspoelen. Er kunnen zintuiglijke ervaringen zijn waarbij je iemand die overleden is kan zien, horen, voelen en ruiken. Daar kan dan bij komen dat je je niet kunt concentreren, vergeetachtig bent of verward. Het tijdsbesef kan veranderen. Je gewone probleemoplossend vermogen laat je in de steek bij de problemen van alledag. Hier bewegen mensen soms tussen overspoeld worden en geen mentaal houvast meer hebben en juist heel scherp denken om de problemen die zich aandienen op te lossen. Al die reacties zijn normaal. We kunnen vooral mild zijn voor onszelf en onszelf toestemming geven om te rouwen op onze manier.

Het doel van je rouwproces is uiteindelijk het verlies te kunnen integreren in de bestaande kennis die je hebt en over de wereld om je heen.

BOEK

“Wat zijn dat voor achterlijk lui die menen voor een ander te bepalen hoe lang hij moet rouwen? Ik las zoiets in een van de kranten. Ouders van een in februari verongelukt meisje moesten volgens die lui in november maar eens een punt achter hun rouwperiode zetten. Als ervaringsdeskundige zeg ik: hoe halen ze het in hun hoofd?  Er is maar één die kan bepalen hoe lang hij of zij in de rouw is en dat is de rouwende zelf. Klaar uit.”

Trix Broekmans is journalist en beroepsmatig bezig met observeren, en beschrijven. En ze wil op haar 52ste geen treurende weduwe zijn. Na het overlijden van haar man, de schrijver/journalist Wim Wennekes, gaat zij op zoek naar een nieuwe vorm van bestaan.

In korte hoofdstukjes komen onderwerpen voorbij die iedereen die een partner heeft verloren zal herkennen. Over die eerste verjaardag na het overlijden, over opnieuw voorzichtig genieten, de confrontatie met foto’s uit het verleden, over al die plekken vol herinneringen, over het weggooien van vertrouwde spullen, al die thema’s worden haarscherp onder de loep genomen.

Het boek is een verslag van wat er allemaal gebeurt in haar nieuwe bestaan als weduwe en hoe ze daar mee omgaat. Hier en daar doorweven met stevige aanbevelingen van de ervaringsdeskundige die ze gaandeweg is geworden.  En er zijn niet alleen de moeilijke momenten die voorbij komen, er is ook plek voor grappige anekdotes en pittige observaties.

Het boek eindigt met “Bijzondere dag”,  de dag waarop je het gemis accepteert en merkt dat je weer kunt genieten.

 “Er is een grauwsluier weg. Een soort verdoving uitgewerkt. Ik voel alles scherper. Ook het gemis. Maar dat voelt niet als een stap achteruit. Dat gemis hoort bij mij.”

Een niet alledaags boek over rouw van een sterke vrouw.

 

VROUW IN ROUW

Eigenzinnige observaties van een weduwe

TRIX BROEKMANS

ISBN139789058072115

ROUWEN IS HARD WERKEN

Rouwen is hard werken, niet iets wat je alleen maar passief ondergaat.  Bovendien hebben veel mensen het gevoel dat ze rondjes draaien en steeds terugkomen op plekken waar ze al eens langs zijn geweest. Het is dan ook logisch dat rouwenden er behoefte aan hebben om te weten waar ze aan toe zijn na een verlies. Hoe lang gaat het rouwen duren? Hoeveel pijn en verdriet kunnen ze nog meer verwachten? Een indeling van het rouwproces kan dan wel een beetje een houvast geven. Een van de modellen die een antwoord tracht te bieden, is het vier takenmodel van William Worden. Ook al laat rouw zich niet in vakjes steken, het geeft een aanwijzing over wat je overkomt. Een taak betekent dat iemand actief kan ingrijpen, geeft iemand hoop dat hij iets kan doen. Hij gaat ervan uit dat rouwen hard werken is waarbij taken verricht moeten worden. En dat is precies wat mensen herkennen, rouwen maakt soms doodmoe.

Rouwtaak 1: het accepteren van de realiteit van het verlies

De realiteit van het verlies onder ogen zien en erkennen dat die ander niet meer terug zal komen. Dat kost tijd. Verstandelijk en emotioneel het verlies laten doordringen tot in elke vezel van je lijf. Zonder nadenken toch weer dat extra bord op tafel zetten of denken dat je de overledene ineens op straat ziet. Dat zijn dingen die gebeuren. Gevoel en verstand lopen in die periode niet in de pas. Verstandelijk kunnen we begrijpen dat de ander dood is maar gevoelsmatig kunnen we dat niet bevatten en ook niet accepteren.

Rouwtaak 2: doorwerken van de pijn

Het verlies van iets of iemand waaraan je diep bent gehecht bent, doet pijn.  En er is niet alleen maar verdriet. Er is ook angst, schuld, woede en eenzaamheid. Angst om nog meer mensen te verliezen of boosheid over het waarom dit jou juist moest overkomen. Ook fysiek kan het niet zo goed met je gaan: geen zin in eten, het eten smaakt anders, moe zijn, slecht slapen. Er kan drukte zijn in het hoofd: veel nadenken, onrust, een geheugen dat niet wil, veel dromen, moeilijker slapen. Of mensen voelen helemaal niets. En dat is enorm verwarrend. Niemand kan hen vertellen hoe ze zich moeten voelen of hoe ze moeten rouwen.  

Rouwtaak 3: zich aanpassen aan een omgeving waarin de overledene wordt gemist

Je leven herinrichten na het verlies, de draad weer oppakken, hoe moeilijk dat ook kan zijn. Het is verder leven met het gemis.  En dat vraagt aanpassing en soms nieuwe vaardigheden.  Wie gaat vanaf nu die lekke fietsband herstellen of zorgen dat de strijk aan de kant is? Degene die overleden is, vervulde bepaalde rollen en functies. Er valt een leegte.  Het is niet zo dat wanneer er sprake is van een slechte relatie, bijvoorbeeld van een opstandige puber met zijn vader, of een partner met een onmogelijk karakter, het rouwproces makkelijker zal zijn. Juist het feit dat het nooit meer goed gemaakt kan worden, maakt dat de rouw intenser is en langer duurt. Alles moet weer een plek krijgen in een patroon dat veranderd is. Langzamerhand worden de taken en de functies van de overledene overgenomen door iemand anders of ontstaan er andere gewoonten. Het vraagt ook een aanpassing van je eigen zelfbeeld. Wie ben ik in deze nieuwe situatie die is ontstaan door het verlies?

Rouwtaak 4: de overledene emotioneel een nieuwe plaats geven en het leven opnieuw oppakken

De relatie met iemand die fysiek aanwezig was, waar je mee kon praten, die je aan kon raken, is er niet meer.  Je geeft het verlies een symbolische plek terwijl we verder leven. Het is een belangrijke plek, die ook ruimte laat voor anderen. Men kan weer energie opbrengen voor het leven, voor nieuwe relaties, om te genieten van dingen. Het verdriet overspoelt je niet meer maar je kan nu kiezen om herinneringen op te halen op momenten en met mensen die daar geschikt voor zijn. Ieder doet het op zijn eigen manier. Je zou kunnen zeggen dat een plek geven gebeurt door het innerlijk bewaren van herinneringen en verder te leven met de dode in het hart. De overledene is dan heel dichtbij en kan op deze manier zijn kracht doorgeven aan degene die achterblijft. Sommige rouwenden hebben het gevoel dat de dode er voor hen is op momenten dat dat nodig is. Soms hebben rouwenden iets tastbaars nodig, een sieraad, een amulet of een bijzondere steen om te voelen dat de overledene er is voor hen en nog van betekenis kan zijn.

Toch mag dit takenmodel niet gezien worden als iets rigide of lineair. De taken kunnen later in het leven terugkomen en om een antwoord vragen. Verschillende taken kunnen tegelijkertijd aan bod komen. Rouwen is een dynamisch proces dat zich niet zo maar in hokjes laat steken.

 

OP REIS MET EEN ONBEKENDE BESTEMMING

Is de wereld waarin we leven maakbaar? Soms lijkt erop alsof dat zo is. Reeds heel jong leer je om te gaan met de wetmatigheden van de wereld om je heen. En als het je lukt deze naar behoren onder de knie te krijgen, maak je kans om je plek te vinden in de maatschappij. De weg naar geluk lijkt maakbaar en controleerbaar.

Na een ingrijpend verlies is ineens alles anders.  We kijken met andere ogen naar de wereld om ons heen die totaal veranderd lijkt. Het voelt alsof we de wereld opnieuw moeten leren kennen en er opnieuw betekenis aan moeten geven.

Soms zijn we hier al eerder geweest en kennen we deze omgeving al enigszins. Maar het kan ook volslagen onbekend zijn. Ineens sta je midden in een vloedgolf van emoties die je dreigt te overspoelen.  Veel mensen voelen zich onzeker over de manier waarop ze wel of juist niet met de rouw omgaan. Doe ik het wel goed? Zou ik niet meer moeten voelen? Ben ik er wel genoeg mee bezig? Deze vragen zijn heel begrijpelijk. Je bent namelijk in nieuw gebied aangekomen. Iedere verlieservaring is uniek. Een vergelijking kun je niet maken. Dit verlies heb je namelijk nooit eerder geleefd. Buiten je eigen wil om ben je gedropt op deze plek en is het jouw taak om te ontdekken hoe je je eigen unieke pad hierin kan vinden om er weer op te gaan lopen.

Je hebt wel bagage meegekregen. Die bestaat uit het gereedschap en de opvoeding die je thuis hebt meegekregen. Zoals de manier waarop je hebt geleerd met verdriet, teleurstelling en andere emoties om te gaan. Er zit ook nog het gereedschap in die je gekregen hebt van de mensen die je al ontmoet hebt op je levensweg. Je hebt het te doen met de inhoud van jouw rugzak.

Het vinden van de weg blijkt een flinke klus te zijn. Het is een kwestie van uitproberen en voelen of een ingeslagen weg voelt als de juiste voor jou. Het is een reis waarbij het niet om de bestemming gaat, maar om de reis zelf. Je hoeft nergens naartoe of een afspraak na te komen. Het is een heel nieuwe ontdekkingstocht met een onduidelijke bestemming.

Dit is geen gemakkelijke opgave. We hebben geleerd om naar een resultaat toe te werken, met het idee dat we er dan “klaar” mee zijn. Deze reis vraagt om een andere manier van kijken.

Deze keer zijn er geen regels die ons vertellen hoe het moet. Logica, rede en ook intelligentie zijn hierin ondergeschikt. Tijdens deze tocht ontmoet je jezelf. En heb je vooral mild te blijven met jezelf terwijl je met vallen en opstaan bezig bent om het verlies te verweven in je eigen levensverhaal.  Waar het nu om gaat, is jouw bereidheid om je over te geven aan de weg zonder te weten waar hij naartoe leidt.

Het is een reis die je heel veel kan leren. En wanneer je je er helemaal aan over durft te geven, lukt het misschien om de mooie dingen op die reis ook te ontdekken. Dus vraag jezelf eens af: “Ben ik aan het ontdekken of probeer ik iets te bereiken?”

BOEK

Verlies en ingrijpende veranderingen maken onlosmakelijk deel uit van ons leven. Omgaan met verlies is omgaan met liefde en hechting. Dat maakt dat afscheid nemen zo diep raakt aan het leven. Een eenduidig antwoord hierop formuleren is dan ook niet eenvoudig. Een voor iedereen pasklare oplossing bestaat gewoon niet.

De zoektocht naar een mogelijke antwoord is het thema van dit boek. Het biedt een handreiking naar een groter bewustzijn rond het thema liefde en de schaduwkant van liefde, rouw. Het is een uitnodiging om opnieuw doorheen het verlies, verbinding te maken, met jezelf en met de ander.

De rode draad doorheen het boek is de  transitiecirkel, die stap voor stap wordt toegelicht en uitgewerkt.  En omdat ratio alleen ons geen antwoord kan bieden op de vraag wat nodig is in de donkere dagen van ons leven, wordt elk thema verrijkt met een andere taal. Gedichten en korte verhalen vervolledigen het thema op hun eigen manier en tonen ons de weg naar een meer gevoelsmatige en intuïtieve beleving van de werkelijkheid. Het geheel geeft je de kans je eigen ervaringen te herkennen en te verkennen en deze in een nieuw daglicht te plaatsen.

Elke hoofdstuk sluit af met een aantal eenvoudige maar verdiepende vragen die je uitnodigen het thema verder te exploreren vanuit je eigen levensverhaal. Keer op keer opnieuw, om je zo de mogelijkheid te bieden je ervaringen vorm te geven vanuit een ander perspectief. Op deze manier ontstaat er de mogelijkheid om je eigen levenspad in meerdere dimensies te (her)ontdekken.

Dit boek voelt als een warm bad, een veilig plek om even te vertoeven om daarna met een hernieuwde beleving weer de wereld in te stappen. Geen slimme trucs of hapklare oplossingen maar een uitnodiging tot stilte en nabijheid, zachtheid en verbondenheid. Het is een boek om terug op te pakken op moeilijke momenten of om gewoon nieuwe ervaringen weer te laten vibreren.

MET ZOVEEL LIEFDE HEB IK VAN JE GEHOUDEN
Woorden bij persoonlijk verlies

Denise van Geelen-Merks & Jakob van Wielink
Met beelden van Pascalle van Vliet

ISBN 978-94-9201-134 3

MIJN VERHAAL

Er was een tijd dat ik dacht dat het bedrijfsleven me gelukkig zou maken. Ik ben het lang blijven proberen met vallen en opstaan. Het heeft me veel gebracht maar toch voelde ik mij er niet echt op mijn plek. Tot er iemand me op wees dat ik waarschijnlijk beter af was als ik het elders zou gaan zoeken. Nu ik dat keurslijf volledig van me heb afgeworpen, ben ik vrij om met jouw verhaal aan de slag te gaan.

Vanaf nu wil ik me met RoseRiver fulltime gaan richten op mensen die op een of andere manier een zwaar verlies hebben doorgemaakt. Rouwverwerking dus. De puurheid, de schoonheid en de ontroering die in deze hulpvraag verborgen ligt, zorgen ervoor dat ik hier fulltime mee bezig wil zijn.

Maar eerst even terug naar de winter van 1972. Ik was net acht geworden. Mijn oma werd opgenomen in het ziekenhuis en al heel vlug werd leverkanker vastgesteld. Vier maanden later overleed ze thuis omringd door haar kinderen en kleinkinderen. Op die dag veranderde alles voor mij. Mijn vertrouwde basis was plotseling weg. Een wereld zonder mijn oma was ondenkbaar voor mij. De eerste dagen liep ik wat verloren tussen al die grote mensen niet echt wetende waar ik met mijn verdriet heen kon.  De grond onder mijn voeten was weggeblazen. Maar het leven ging door en ik had het er mee te doen.

Toen ik eenentwintig werd verloor ik een dierbare vriend ten gevolge van pancreaskanker. Ik zocht troost in meest ongezonde dingen maar merkte dat dit geen echte oplossing bood. Ik begon te lezen over leven en dood en voelde dat deze nieuwe kennis me enigszins troost konden bieden.

In de jaren die volgden groeide mijn interesse in de dood. De zoektocht over rouwverwerking ging gepaard met het vinden van nieuwe inzichten en nieuwe vormen van spiritualiteit. Ik besef dat deze tocht nooit af zal zijn. Elke nieuwe dag brengt nieuwe inspiratie. Dit is de ontdekkingstocht waar ik van geniet zonder dat ik mijn eigen veilig nest moet verlaten.

Het heeft lang geduurd voor ik echt de hulp en ondersteuning heb gevonden die me weer rust en vertrouwen in het leven kon geven. Tot er dan toch iemand de juiste toon wist te vinden en me de moed gaf mijn kwetsbaarheid te aanvaarden. Ik nam weer het heft in handen over mijn leven. 

Ik weet van heel dichtbij hoe een groot verlies je leven op z’n kop kan zetten. En ik weet ook hoe datzelfde verlies een enorm groeiproces kan doen ontstaan. Dit is wat ik iedereen gun die het zwaar heeft na een verlies. Ik wil daarbij datgene bieden wat nodig is, niet meer, niet minder. Want wanneer het grote verdriet, de pijn en de machteloosheid op de achtergrond zijn geraakt, kan ook de liefde weer een kans krijgen.